VII тарау ҚАЗАҚСТАН РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДА (ХҮІІІ-ХІХ ҒҒ.)

 

Дәріс жоспары:

7.1 ХҮІІІ ғ. басындағы Қазақ хандығы;

7.2 Ресей протекторатының қабылдауы;

7.3 ХІХ ғ. Қазақстандағы патшалықтың отаршылық реформалары;

7.4 ХVІІІ – ХІХ ғғ. аймақтардың әлеуметтік – экономикалық өмірінің өзгеруі.

 

 

7.1 ХҮІІІ ғ. басындағы Қазақ хандығы

 

ХҮІІ ғ. соңы мен ХҮІІІ ғ. басында Қазақ хандығы ішкі саяси аса ауыр жағдайға тап болды, ал хандардың барлық жүздерді біріктіріп, бір ғана орталық мемлекет құру әрекетінен түк шықпады. Қазақстан саяси бөлшектеніп қала берді, жүздер арасында тұрақты саяси байланыс болмады. Халықаралық аренада да Қазақ хандығының жағдайы ауыр болды: Солтүстікте жас, шұғыл дамып келе жатқан Ресей империясы тұрса, шығысында – басшылары жаңа жерді игеру керектігін көріп тұрған Цинь империясы тұрды. Волга қалмақтары, башқұрттар мен ортаазиялық хандар үнемі шабуылдап тұрды, ал Солтүстіктен оралдық, Сібірлік, волгалық казактардың үнемі басып кіруіне қазақ жүздері душар етті. Қазақ хандығы жағдайының қалыптан тыс ауырлауына ішкі алауыздықпен бірге сыртқы шапқыншылық себеп болды, бұл мезгілде әсіресе жоңғар феодалдарының әскери жорықтары ауыр болды.

Жоңғар хандығы 1635 жылы құрылып, қойыт, дорбыт, шорыс, кейбір бөлігі қашауыттар мен тарғауыттар деп аталатын моңғол тайпаларынан құралды. Шаруашылығы жағынан жоңғарлар аса жоғары мал шаруашылығымен айналысты, сол себепті жоңғарларға мал жаятын жайылымдар қажет болғандықтан, Қазақстанның аймақтарына баса-көктеп кіруге себеп болды.

1643 жылы жоңғар қонтайшылары мен қазақтардың арасында бірінші рет соқтығыс болды. Жоңғар әскерін Батыр-қонтайшы (1634-1653 жж.) басқарды, бірақ оның әскери жорығы сәтсіз аяқталды: әскердің бір бөлігі талқандалып, ал қалғандары артқа қайтуға мәжбүр болады. Жоңғарлармен бұл күресте қазақтарға өзбек және қырғыз басшылары аса зор көмек көрсетті. Қырғыздар бірінші болып жоңғар әскерлері жағының шабуылына ұшырағандықтан, олар басқаларға қарағанда жоңғар жасақтарына қысым көрсетуге барынша қызықты.

Сыртқы саясатта Себан-Рабданның негізгі мақсаты Халхиды Жоңғар хандығына қосылуы және осы негізде моңғол мемлекетінің бірігуіне, сонымен қатар Батыр-қонтайшы кезінде өмір сүрген хандықтың шекарасын қайта құру болды. Жайылымның азаюына байланысты «жер тарлығы» ойрат мемлекетінде жаңа дағдарыстың туындауына қауіп төндірді.

Жоңғар хандығы Цин империясы мен Ресей империясының қарсылығына төтеп бере алмады. Оңтүстік Сібір жерін өздерінің қарамағына қарата алмағандықтан, Жоңғар хандығы Қазақ хандығына жаулаушылық қатынастар жасай бастады.

XVII ғ. 80 жылдарынан бастап Жоңғар қоңтайшысы қазақ көшпенділерін Жетісу жерінде бөгеп отырды. Бұндай жағдайлар бола тұра жоңғарлар Қазақ халқының Оңтүстік-Шығыс бөлігін жаулай алмады.

Тәуке ханның билік басында болуы қазақ халқының күш-жігерін арттырды. Оның билік басында болған кезінде, Түркістан жерінен қонтайшы «бейбітшілік» мақсатында жіберілген болатын. Осындай дипломатиялық жағдайлар әсерінен, қазақ халқына көптеген жылдар бойы ешқандай ірі қақтығыстар бағытталмаған.

Қазақстан жеріне бағытталған ең ірі Жоңғар жорықтары 1710-1711 жж. қамтыды. Осы бағытқа қарсы 1710 ж. Арал маңындағы Қарақұмда болған сьезде Жоңғарларға қарсы күш жұмылдырылды. Қорытындысында біріккен жауынгерлік топ құрылды, басшысы Бөгенбай атанды. 1711ж. Үш жүздің күш бірігуі нәтижесінде Жоңғарларға тойтарыс беріп, оларды Шығыс бөлікке аударды. Бірақ бұл ұрыста қазақ халқының бірігіп қол жұмсалмағандығына байланысты, Аягөзде өткен үш күндік тартыста 1718ж., Жоңғар хандығының жеңуімен аяқталды, себебі Жоңғар хандығы сол кезде белгілі қару түрін қолданды.

1723-1727жж. жоңғарлар қазақ жеріне қайта басып кіре бастады, ол тарихта «Ақтабан шұбырынды» деген атпен сақталды. Қазақтар өз жерінен мал-мүлкін, үй-жайларын тастай қашты. Жоңғарлар Ташкент пен Түркістан жерін басып алды.

Соған қарамастан, қазақтар 1726 ж. жоңғарларға төтеп бере алды. Осы жылы қазақтар жоңғарларды Бұланты өзенінің бойындағы Қара сиыр деген жерде талқандап, ол жер кейінен «Қалмақ қырылған» деген атаққа ие болды. Бұл ұрыста ерекше көзге түскен батырлар: Қабанбай, Жәнібек, Наурызбай, Есет, Райымбек және т.б. Қазақ халқынын бірігуіне үш жүздің билері өте үлкен әсер етті, яғни Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би.

1726 ж. күзінде Ордабасы елді-мекенінде Бүкілқазақ билер, сұлтандар, хандар съезі өтті. Ең басты мәселе жоңғарларға қарсы күш қолдану болып табылып, басшысы Әбілқайыр болды. Жоңғарлар мен қазақтар арасындағы басты шайқас (1723-30ж.) болды, ол «Аңырақай» деген атпен белгілі. Көтеріліске үш жүз ақсүйектерінің барлығы қатысты. Ерлік пен батылдықтың арқасында қазақтар жеңіске жетті.

 

 

 

7.2 Ресей протекторатының қабылдауы

 

1730 ж. қыркүйегінде Кіші жүз ханы Әбілқайыр ханның бастауымен Ресей жерінің қол астына кіру мақсатында елшілер жіберілді. Бұл кезде елші ретінде Сейтқұл Қайдағұлов және Қ.Қоштаев жіберілді. 1730 ж. елшілер Петербург қаласында қолхатты Анна Иоанновнаға тапсырды. 1731ж. Анна Иоанновна грамотаға қол қойып қабыл алды. Ант қабылдау үшін Әбілқайыр ханға ағылшын мамандығын игерген аудармашы А.И.Тевкелевті жіберді. Кіші жүзбен арада дипломатиялық байланыс орнату үшін жіберілген елшілік, жүздің ішкі жағдайын ескермеді.

5-қазанда А.Тевкелев Ырғыз өзенінің бойында орналасқан Майтөбе жеріне келді. Бұл жерде Әбілхайыр ханның резиденциясы орналасқан еді. Бірнеше күннен кейін қазақ халқы соның ішінде Кіші жүз халқы Ресейдің құрамында екендіктері туралы естігілері келмеді.

1731 ж. 10 қазанда Ресей құрамына Әбілқайыр ханмен қоса 27 старшын кірді. Осы жылдан Қазақ халқының, яғни Кіші жүздің Ресей империясының құрамына қосылуы басталды.

Қазақ халқының жағдайы бұрынғыдай қала берді. 1733-34 ж. Орта жүз бен Ұлы жүздің кейбір би-сұлтандары Ресей қол астына енді. 1734 ж. 10 маусымда Анна Иоанновна Ұлы жүздің Ресей құрамына қабылдауын өткізді. Қазақ жерінің біраз бөлігін құрмына енгізудегі мақсаты Қазақстанды жаулап алу болып табылған. Жаңадан Ресей жеріне қосылған жерлерді зерттеу бағытында Неплюев жұмыс атқарды. Ол Қазақ халқының біраз бөлігін Қазақ хандығының құрамынан бөліп алғысы келді. Қазақ халқының жаңадан құрылуы Абылай ханның есімімен тікелей байланысты. XVIII ғ. 70 ж. Қазақ жерінде жаңадан хан сайлау өтетін сәт туды. Жалғыз хан тағына сайлана алатын Абылай болды. Ш.Ш. Уәлихановтың айтуы бойынша Абылай тек кішігірім жорықтарға қатыса отырып, әр түрлі көзге түсер әрекеттер жасаған болатын.

1740 ж. 28 ақпанында Абылай мен Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен Омск түбіндегі қамалда Ресей құрамына кіру туралы заңды қабылдады. 1757ж. Абылай Қытай патриот боғдыхандығына кірді. Алдағы жоспарларына Абылай өзінің 2 мәрте атағын жақсы пайдалана білді. Алайда бүкіл үш жүздің қолда болғанымен, Абылай толықтай елді билей алмады. Қазақ халқының ішкі саясаты жүйесін өзгерту керек болды. Осы мақсатқа жету үшін хан көптеген бағыттармен жұмыс атқарды:

o Біріншіден, Абылай хан билер мен жүздер арасындағы заңдарға өзгеріс енгізгісі келді;

o Екіншіден, комплексті жиын өткізу арқылы Абылай хан өзінің орталықтануын қамтамасыз етті.

Осылай Абылай хан қарапайым құқықтың дәстүрлі ұстанымдарына байланысты қылмыскерлерді өлім жазасына кесуді өзінің қолына алды. Бұрын Бұл қызмет сот билерінің қолында болды. Билер кеңесі мен ру ақсақалдарының жиынының құқығы айтарлықтай азайды.

Ханның Оңтүстіктегі көршілерімен қарым-қатынасы басқаша болды: Абылайдың күшімен қазақ аймағына айналған Жетісуда қырғыздармен қақтығыстар болып жатты және Абылай хан оларға қарсы жорықтар жасады. Ұқсас жорықтар 1774 және 1779 ж. болды. Соңғысы қырғыздардың кейбір руларының қазақ хандығына қосуына әкелді. Ташкент және Ходжентпен соғыс Сайрам, Шымкент, Созақ және Ташкент қазақтарға қайтарылды, яғни Жетісу қазақ аймағына айналды. Абылай хан өзінің 36 жыл билік еткен кезінде Қазақ хандығының территориясын қайта қалпына келтірді, хандықты күшті, гүлденген мемлекетке айналдырды, экономиканы нығайтты. Абылай ханның арқасында қазақ халқы өзінің салт-дәстүрлерін, менталитетін, тарихын, мәдениетін сақтады, бұлар тәуелсіз Қазақстанның құрылуына әсер етті.

XVIII ғ. соңы XIX ғ. басында Ресей империясының құрамына Кіші және Орта жүздің территориясы, ал ХІХ ғ. 20-жылдарының ортасында Жетісу территориясы кірді. Сонымен Қоқан хандығының құрамындағы Оңтүстік Қазақстан территориясы қалды. Шу, Сырдария қазақтары Хиуа және Қоқан билеушілеріне қарсы бірнеше рет күрес жүргізіп отырды.

ХІХ ғ. І жартысының аяғына қарай Орта және Ұлы жүз территориясында Сібірден бастап Ақтау (1835 ж.), Ұлытау (1835 ж.), Қапал (1846 ж.), Сериополь (Аягөз 1831 ж.) т.б. қамалдар құрылды. 1848 ж. Батыс Сібір генерал-губернаторлығының құрамындағы Үлкен Ордаға пристав қызметі тағайындалды. Ол жаулап алынған Ұлы жүз аудандарына билік жүргізді. 1854 ж. Алматы қонысының орнына Верный бекінісінің құрылысы аяқталды, ал 1859 ж. – Қасек бекінісінде Ресейдің Шу алқабы арқылы Қазақстанның оңтүстүгіндегі Әулие-Ата, Шымкент және т.б. Қоқан қамалдарына жаулап алу жорықтары басталды. 1856ж. Семей облысының құрамындағы Алатау округі құрылды. Орталығы - Қапал қаласы, 1862 жылдан Верный қаласы.

60 жылдардың басындағы орыс әскерінің Оңтүстүкке шабуылымен қоқан және қазақ Әулие-Ата, Түркістан, Ташкент қамалдары алынды.

Қазақ хандығының Ресей империясының құрамына қосылуы 100 жылға созылған қиын үдіріс. Орталық Азия хандықтарына бағынған Қазақстан территориясы Ресейге қосылуы отаршылық жаулаумен аяқталды.

 

 

 

7.3 ХІХ ғ. Қазақстандағы патшалықтың отаршылық реформалары

 

Ресей империясының Қазақстанды отарлауы ХVІІІ ғ. басында басталды. Абылай мен ізбасарлары жүргізген Ресей мен Қытай арасындағы бұлтару саясаты Ресей әкімшілігін Қазақстандағы хандық билікті жоюға көндірді, қазақ қоғамын мемлекеттік құрылыс үдірісіне және аймақтық-әкімшілік басқаруды өркендетуге тартты. Бұл үшін далада бірнеше шаралар жүргізілді. 1822 ж. Сібір екі генерал-губернаторлыққа Батыс Сібір орталығы – Тобыл және Шығыс Сібір орталығы – Иркутск болып бөлінді.

Орта жүздегі дәстүрлі билікті жойып, хандық атақты артық деп санап, 1822 ж. «Сібір қырғыздары туралы ережесі» басқарудың жаңа формасын енгізді. Қазақ руларының аймақтық-әкімшілік құрылысының өзгерісі: округ, болыс, ауыл – жаңа далалық үштік бұрынғы рулық биліктің жүйесін жою керек еді. Жаңа құрылыс анықталды: ауыл 50-70 шаңырақтан тұрды, болыс – 10-12 ауыл, округ – 15-20 болыс. Округтің жеке бөліктерінде басқарудың жаңа реті орындалды: ауыл басшысы ауылдық старшындар болды, болыс – болыс сұлтандары, округ – аға сұлтандар.

Аға сұлтандар үлкен құқықпен ерекшеленді, олардың төрағалығымен округтік бұйрық отырысында облыс басшылығымен тағайындалған екі ресейлік және қырғыз ақсүйектерінің таңдауымен тағы екі төраға болды. «Сібір қырғыздары туралы ереже» бойынша алым-салықтың жаңа түрі енгізілді. М.М.Сперанский мен оның айналасындағылар өз мүдделерін ойлап, көшпелі халықты 5 жылдық жеңілдікпен салықтан босатты.

Ереженің бірнеше бөлімі сот жүйесіне толықтырулар енгізілді. Іс үш категорияға бөлінді: қылмыстық істер, талап ету, шағым айту. Қылмыстық істерге мемлекеттік сатқындық, ұрлық, барымта жатады; талап ету істері болыс және ауыл билерінің қатысуымен қаралды.

Даланы билеудің жаңа жүйесі даладағы ғасырлар бойы қалыптасқан жүйені өзгерткені сонша, үкімет қарсы көтерілістерден қорқып, басқарудың жаңа түрлерін бірден енгізген жоқ. Округтік бұйрықтардың құрылуына дейін қазақтар арасында дайындық жұмыстары жүргізілді. Қазақтарды бұйрық шабуыл жасаулардан қорғайды және жер өмір бойы олардың қолдануында болады деп сендірді.

Қазақ жерінде әкімшілік-саяси реформалар қарсылық туғызды. Реформалар ескі басқару жүйесін сақтауға талпынған сұлтандардың ықпалын азайтты, ал шаруалар жаңа басқарудан қорықты.

1824 ж. «Орынбор қырғыздары туралы ережеге» сәйкес Кіші жүзде хандық билік жойылды. Ережеге байланысты Ресей үкіметі жүзде жаңа басқару жүйесін қабылдады. Осылай шекаралық үкімет 3-ке бөлінді: жоғарғы, сызықты, далалық. Жоғарғы топқа Шекаралық комиссия жатты. Ол далада тұратын қазақтарды бақылады. Сот ісі қазақтар мен шетел саудагерлерін қарауға негізделді.

Оралдық қазақтарға 1824 ж. ережеге сәйкес далалық басқару жүйесі тағайындалды. Олардың территориясы үш бөлікке бөлінді: Батыс, Орталық, Шығыс. Әрқайсысында үш жергілікті басқару болды: 1) ауылдық; 2) тайпалық; 3) ауылдық және тайпалық басқаруды қамтыған орданың бөлігін басқару. Ауылдың басшысы старшындар, тайпаның – жеке билеушілер, орда бөлігін сұлтандар басқарды. Оларды жергілікті тұрғындардан шекаралық комиссия тағайындады.

Орта және Кіші жүздегі жергілікті халықты отаршылдық басқару жүйесіне бағындыру шаралары хандық биліктің жойылуымен басталды.

Қазақстан жерін толық жаулап алу Ресей жеріне көптеген өзгеріс тудырды. Табиғаты бай, мал шаруашылығымен айналысатын Қазақстан жері Ресей ақсүйектерін бұрыннан қызықтырып келген болатын. Соған қарамастан Қазақстан жерінің табиғи-географиялық, экономикалық жағдайын жақсарту мәселесі туындап отырды.

Далалық комиссияның шешімі бойынша, 1865ж. Қазақ даласының мәселесіне байланысты екі қолхат толтырылды. «Жетісу мен Сырдария жерін уақытша басқару», «Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстарын уақытша басқару» 1867-68 жж. қабылданды.

Реформадағы басты мәселе халықты бір жүйеде басқару. Реформа нәтижесінде Қазақстан жері үш генерал-губернаторлыққа бөлінді. Батыс Сібір–Ақмола, Семей. Түркістан генерал-губернаторлығы–Жетісу, Сырдария, Орынборға –Орал, Торғай облыстары кірді. 1870 ж. Маңғышлақ приставы Кавказ құрамында болып, көп кешікпей Каспий маңы облыс құрамына кірді. 1872 ж. Бөкей хан Ордасының құрамындағы халық Астрахан губерниясының құрамына енді. Сырдария облысы ауылдарындағы полицейлік ұйымды ақсақалдар басқарды.

Облыстық әкімшіліктің ең басында әскери генерал-губернаторлар тұрды. Жетісу мен Сырдария облыстарының әскери губернаторлары шекаралық істермен айналысты. Әскери губернаторлар облысты басқаруға да ат салысты. Басқаруды ұсынушы вице-губернаторлар болды. Облыстық басқару үш бөлімнен тұрды: бөліп беру, қылмыстық және соттық. Барлығын ақсақалдар басқарды. Аймақтық басқару реформасы сұлтандардың билігіне кедергі келтірді және сол уақытта болыс басқарушылары мен старшындардың билігін жоғарылатты. Қазақстандағы отаршылдықтың жаңа жүйесі мен патшалық жаңа басқару жүйесінің билігін нығайтты.

ХІХ ғасыр ортасында қала халқының саны өзгере бастайды, мысалы 1897 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанның ірі қалалары Оралда–36446, Верный –22744, Семей–20216, Петропавл–19668, Жаркент–16094, Қостанай–14275 адам тұрды.

Қалалардың мәдени белгісі әлеуметтік–экономикалық үдірістерінің ықпалымен өзгеріп отырған. Оған себеп өлкені толығымен отарлау, байлықты игеру үшін жер жағдайын, салт – дәстүр, мәдениетін білетін білімді кадрлар қажет болды.

1896 жылғы Торғай облысында 2280 оқушысы бар 88 оқу орны; ал Сырдария халық ағарту министрлігінің мәліметі бойынша 3956 оқушы, 79 оқу орны тіркелген.

Өндірістің дамуы, қаланың кең өлкенің экономикалық орталықтарына айналуы, акционерлік серіктестіктердің құрылуы және шаруашылықтағы басқа да өзгерістер елдегі банк жүйесінің дамуын тездетті, экономиканың дамуында алып – сату құралы ретінде ақшаның рөлі артты.

Қазақстанда ашылған алғашқы банк болып 1871 жылғы ақша қоры 40000 сом болатын Петропавл банкі саналды.

1875 жылы Ташкентте мемлекеттік банк бөлімшесінің ашылуы бүкіл Түркістан генерал–губернаторлығында елеулі оқиға болды. Осы сияқты банк бөлімшелері Қазақстанның ірі сауда орталықтары мен дамушы өндіріс орындары бар қалаларда қызмет етті. Мысалы: Орал 1876 ж., Петропавл 1881 ж., Семей 1881 ж., Верный 1895 ж.

Қазақстан мен Ресейдің ірі экономикалық орталықтарын байланыстыратын темір жол тораптарының салынуы, Қазақстанда империяның ірі банк бөлімшелері мен филиалдарын ашуға қолайлы жағдай туғызды. Қазақстан территориясында бөлімшелері бар ірі 9 Ресей банкі ішінен кең тарағаны Сібір сауда банкі болды. Банктің 57 филиалының Қазақстанға 6–ы тиесілі болды, яғни 12,3%.

1894 ж.–Омбыда, 1898 ж.–Семейде, ХХ ғ. басында–Ақмола, Верный, Қостанай, Павлодар. Осы факторлардың барлығы Қазақстанда Ресейдің билігін және халықтың әлеуметтік–экономикалық өмірін өзгертті.

Қазақстанда банк қызметінің жағдайы, қаржысының көбеюі халық арасында ақша жүйесінің таралуына тікелей байланысты болды.

Қарастырып отырған уақытта қазақтардың негізгі айырбас құралы мал болғандықтан, жәрмеңкелерде орасан зор ақша түсетін. Номадтарда ақшаның болуы олар үшін көптеген мүмкіндіктерге жол ашты: қалалық банктермен келісім шарттарға отыру, үстеме төлеммен ақша – кредит байланыстары, жергілікті банктен есеп – шот ашу, нарықтық қатынастарға ену, қалалардан жылжымайтын мүлік сатып алу, алыпсатар, делдал, көпестерді жалдау көшпенділердің негізгі байлықтарын отарлауын одан әрі тездетті.

Жалпы алғанда, сауданың, тауар – ақша қатынастарының дамуы, көшпенділердің тұрмыстық тауар мен нанға деген қажеттілігін қанағаттандырып, саудаласатын жақтардың экономикалық жақындығын айқындады.

1. “Уақытша жарғы” құқықтық және сот жүйелеріне беделді өзгерістер әкелді. Сот және сот жүргізу жүйесі негізінен келесі үш деңгейге бөлінеді (үш категорияға): әскери жарғылар жиыны негізінде сот жүргізу арқылы жасалатын әскери соттар; Ресей империясының барлығына ортақ заңдарына негізделген соттар; қазақтың қарапайым құқықтарына негізделген халық соты, яғни көшпелі және отырықшы халыққа, орыс және қазақ халықтарын және де жеке тұрғындардың ауқатты бөлігіне арналған тарамдары орнатылды.

Сот билігі әскери-сот комиссияларының, облыстық басқармалардың, уездік және би соттарының қолында шоғырланды. Билер сайлау арқылы таңдалды, бұл қызметке “болыс съезінен” 3 жыл мерзімге 4-тен 80-ге дейінгі мөлшерде әр болыстан алынды.

“Уақытша жарғы” бойынша салықтың жүйе біркелкі унифицирланған. Көшпелілерге енгізілген салық – “түтін басы”, ақша түрінде әрбір түтіннен жыл сайын алынғандағы тіркелген салық. Алғашқы кезде салық квотасының мөлшері 2,5 сомнан аспады, кейін 3 сомға өсті, ал 1886-1891 жж. кез-келген қазақ тұрғынынан 4,5 сомға дейін алынды. Сырдария облысының шалғайдағы тұрғындары үшін харадж және танап жинағы енгізілді. Харадж астық өнімінің 1/10 бөлігі немесе ақшамен берілді, танап салығы тек ақша түрінде жиналды. Бір уақытта қазақтар “билеттік жинақты” төледі, пошталық және келтірген (кінәларын) міндеттерін орындары және басқа да көптеген төлемдерді төледі. Оның бір бөлігі ХХ ғасырдың ІІ жартысында “земстволық жинақ” деп өзгертілді.

Жер реформасы Жарғы құжаттарына сәйкес барлық Қазақстан жері патша үкіметінің меншігі деп жарияланды. Жеке меншік жер деп патша грамотасы бар жерлерді санады. Жер үкіметтің меншігі деп жариялануы басқармаға қазақ тұрғындарынан жерді тартып алуға және тұрғындық участкіге беруге заңды құқық берді. Осы жерлерде қоныстанғаны үшін қазақтар арендалық төлемдерді төлеуі тиіс. Көшіп келушілер – шаруалар көптеген льготалар алды.

“Уақытша жарғы” мұсылмандардың рухани құқығын айтарлықтай шектеді, исламның білім беру мен медициналық қызмет көрсету альтернативасы қажетті мөлшерде көмек алмады. Басқарма мұсылман тұрғындарының арасында христиан дінін таратуда миссионерлікті қолдады.

ХІХ ғ. 80 жылдың аяғы мен 90 жылдың басында отарлаушы үкімет әкімшілік – соттық реформаны ендіруді аяқтауға кірісті. 1886 ж. 2 маусымда Түркістан өлкесі туралы Жарғы қабылданды. 1891 ж. 21 наурызда Дала генерал-губернаторлығына кіретін Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы жарғы қабылданды.

2. Үлкен қалаларда полиция басқармасы мен приставтар құрылды. Жер дауларын болыс съездері шешті. Ресей сот жүйесі әлемдік сот, облыстық сот және Басқарушы сенаттан тұрды. Билер соты құрылды, олар таңдаулы төрешілерге айналды. Бұл енгізілген жаңалық дәстүрлі шариғат сотына соққы тигізді.

 

 

 

7.4 ХVІІІ – ХІХ ғғ. аймақтардың әлеуметтік – экономикалық өмірінің өзгеруі

 

Қазақ жерлерінің Ресей империясына қосылу үдірісі өлкенің дамуындағы көптеген әлеуметтік – экономикалық өзгерістерге әкелді. Халық шаруашылығының негізгі сыртқы параметрлері келесі ерекшеліктерде көрінеді: біріншіден алдыңғы кезеңдерге қарағанда жерге қатысты жүйеде көшпелі қоғамның анықталу үдірісі жүрді, қазақтардың отырықшылану процесі күшейді; екіншіден қазақ шаруашылығының даму тенденциясы айырбас саудасына бейімделді, ол ХVІІ ғ. ортасынан бері ресей шекараларына бейімделген еді. Үшіншіден алғаш рет шөп шабу әрине, бұл көшпелілер үшін жаңалық болды. Жер шаруашылығы ХVІІІ ғ. екінші жартысында негізінен оңтүстік аймақтардың ісі болып табылады.

Осылайша қазақ шаруашылығы ХVІІІ ғ. 60-70 жж. өзінде өте ауыр дағдарыстан шықты және өндіруді кең түрде бастады. Бірақ ресей үкіметінің отарлық ұмтылысы, Қазақстан шекарасындағы қазақтарға бағытталған қанау жүйесі қазақ қоғамының экономикалық тұрақтылығын үзді. Үлкен аймақ линияларының бекітілуі және бекіністер қазақ көшпенділерінің дәстүрлі жолдарын бұзды, солтүстіктегі шұрайлы жерлерден қол үздірді және халық өмірінде жағымсыз әсер етті.

Сонымен қатар патша үкіметі саяси талғауларынан жергілікті номадтардың отырықшылануына, жер өңдеуге өтуді жеңілдетті. 1822 ж. Жарлық бойынша отырықшылануға ауысқандарға 15 десятинаға дейінгі жер участкесін алуға рұқсат етілді. Шөп шабу мен астық орудың дамуы қазақ шаруашылығының жартылай көшпелі белгісіне айналды. Жеке жағдайларда мал өсіру, жер шаруашылығы да бейімделді. Орыс тұрғындарымен сауданың жандануы аймақтық қалалардың административті–экономикалық орталыққа айналуына әсер етті.

Отырықшыланудың даму барысында қазақтар арасында ең көп тарағаны жер иеленудің “қауымдық ауылдық” формасы. 1922 ж. Жарғыға сәйкес бөлінген участкілерге қазақтардың жеке меншіктігі екенін ол жер шаруашылығымен айналысқан жағдайда ғана мойындалды. Көптеген жағдайда мұндай құқықпен отырықшыланған феодалдар иеленді, олар ең жақсы жерлерді өзінің жеке үйінің құрылысы үшін алып, өз ұрпақтарына қалдырып отырды. ХVІІІ ғ. екінші жартысы–ХІХ ғ. ортасында басыңқы жағдайды Ресеймен сауда айналымы алады. Қазақтардың айырбас саудасы ресей көпестерімен сауда байланысы түрінде дамыды. Қазақ тұрғындарының арасында үлкен сұраныста ресей өндірістік тауарлары: былғары, галантерия, нан болды, олар қазақ даласына жыл сайын әкелінді.

Дала аймақтарынан айырбас сауда үшін мал және мал шаруашылығының өнімдерін әкелген. Теріге, майға, жүнге, өнделінген терілер, тұрмыс жағдайының заттары үлкен сұраныста болды.

ХІХ ғ. І жартысында орыстардың қазақ жерлерін біртіндеп игере бастауынан Ресейдің Қытаймен, Үндістанмен және басқа елдермен сауда–экономикалық байланыс пунктері ретінде Қазақстанның қалаларының рөлі артты. ХІХ ғ. ортасында тауар–ақша қатынасы мен сауданың дамуы номадтардың өндірістік тауарлар мен нанға деген сұранысын қанағаттандырды, сауда жасайтын жақтардың экономикалық қызығушылығының жалпылығы мен жақындығы танылды. Көптеген қазақ шаруашылығы базар қажеттілігіне қалыптаса бастады. Қазақстан өзінің табиғи байлықтары мен экономикалық потенциалымен біртіндеп капиталистік жаңа қатынастарда шикізат көзіне айналды.

Мұндай статус Қазақстан үшін ХІХ ғ. екінші жартысында да сақталды. Бұл кезде Ресей қазақ жерлерін жаулап алуды (аяқтап) және қарсыласу ошақтарын басып–жаншуы аяқталғаннан кейін Қазақстанды отарлау жоспарына кірісті.

1861 жылғы крепостық құқықты жою елдің экономикасында нарықтық қатынас жасауға қажетті шарттарды құрды, шаруалардың помещик–крепостник билігінен құқық тұғысынан босатылуы Ресей аймақтарындағы жер шаруашылығына байланысты әлеуметтік–экономикалық қарама–қайшылықты жоя алмайды. Бұл жағдайларда ресей державасы үшін маңыздысы империяның шығыс өлкелері шаруалардың аграрлы жер шаруашылығын отарлаудың міндеті тұрды. Шаруаларды миграциялауды басқару мен Қазақстанның негізгі аймағын игеру елдің орталығындағы аграрлық сұрағын шешу мен Қазақстан территориясына славян жер аударушыларын әлеуметтік тірек ретінде үкіметтік билікті құруды қарастырды.

4. Осындай патша үкіметіне байланысты нормативті – құқықтық және заңды актілер 1881 жылы қабылданған “Шаруалардың қоныстануы туралы уақытша ережелер” ал 1889 жылы “Селолық адамдар мен қазыналық жерлерге қоныс аудару туралы” заң ресей шаруаларының миграциялық көңіл-күйін реттеуге бейімделді. Транссібір темір жолының (1891-1905жж.) жүргізілуі қоныстанушыларды қоныстандыруға материалдық қажетті инфраструктураны дамытты. 1890 ж. өзінде Қазақстанға екі ірі қоныстанушылар легі бағытталды, бірі–21 мыңнан астам адамы бар Полтава губерниясынан, басқасы 19 мыңнан астам адам Самар облысынан келді. Нәтижесінде Қазақстанда жүргізілген осы саясат бойынша Ертістің оң жағалауындағы орыстарды есептегенде 1897 жылы 544,2 мың адамға жуық мөлшерде болды, ал меншікті салмағы– 12,8% - ға өсті.

Жалпы алғанда шекарадан тыс ХІХ–ХХ ғғ. бүкіл Қазақстан территориясы бойынша ірі славяндық этникалық қоныстанушылар тобы орналасты. 1891 – 1892 жж. аштықтан кейінгі миграциялық ағыны және 1893 ж. Сібір темір жолының батыс учаскелерін салудың аяқталуы басқарманың алдына қазақ жерін игеру мен өз еркімен кірген шаруаларды реттеу қажеттілігін көрсетті. Бұған жергілікті тұрғындар мен қоныстанушылар және бұрыннан тұратын шаруалар арасындағы жанжалдарға мәжбүрледі.

1893 жылдан бастап Ақмола облысында алғашқы аралық партия жұмыс істей бастады. Кейінірек басқа да партиялар да құрылды, бірақ олардың жұмысы аз қанағаттандырды.

Осылайша Қазақстандағы патшаның қоныстандыру саясатының мақсаты шаруалар ортасын шет аймақтарға қоныстандыру арқылы “мықты элемент” құру. 90 ж. ортасында жаппай қазақ даласын отарлау курсы басталды.

Патшаның агралық саясатының отарлық бағыты біртіндеп көшпелі және отырықшы тұрғындары санының өзгеруіне әкелді. ХІХ ғ. ІІ жартысы–ХХ ғ. басында қазақтардың көшпелі шаруашылыққа дамушы капиталистік Ресей жағынан сыртқы экономикалық факторлар үлкен әсер тигізе бастады.

Жаңа шаруашылық түрлері: отырықшы мал шаруашылығы мен отырықшы жер шаруашылығы пайда болды. Олардың бірігу үдіріс нәтижесінде әр түрлі шаруашылықтың ауыспалы формалары пайда болды. Әр уақытта жерді пайдалану формалары өзгеріп отырды, жеке жер пайдалану мен жеке жер меншігінің пайызы артты. Қазақстанның кейбір аймақтарында, әсіресе Солтүстікте таза күйіндегі жер иелену мен шөп шабумен байланысы жоқ көшпелі шаруашылықты кездестіру өте сирек болды. Көшпелілікпен көбінесе бұрынғы феодал типті бай шаруашылықтар айналысты, олар ғасырлық дәстүрді жаңа құбылыстардың пайда болуына қарамастан сақтады. Алдын – ала белгісіз табиғи – климаттық катаклизмаларды есепке алғанда ірі мал басының иелері ескі тебіндеу дәстүрін малды табиғи жолмен қоректендіруді пайдаланды.

Нарықпен, жәрмеңкелермен өзара пайдалы байланысты кеңейту қазақ тобының құрылымына да өзгеріс әкелді. Малды жазғы жайылымға алысырақ айдаған сайын, ол ірірек болды. Жәрмеңкеде сату немесе айырбас арқылы әсіресе топтап сатса көп ақша алуға болатын еді.

5. Капитализмнің даму әсерімен қазақтар мал үшін қыстық қорекпен біртіндеп шөп шабуға, маяны дайындауға, астық оруға ауысты, яғни біртіндеп отырықшыланды. Бірақ отырықшы әкімшілігінің ішкі губерниялардың шаруаларын, Сібір казактарын және басқа аймақтарды қоныстандыру жолымен нан өнімдерін өндіретін жаңа экономикалық орталықтар құруға ұмтылуы ауыл ортақ фондының кішіреюіне әкелді. Ол қазақтардың мал шаруашылығын ғана емес, жер игеру мүмкіндігін шектеді. Сонымен қатар бұрын ауыл меншігі болған ең шұрайлы жерлер орыс–украин шаруаларының қолына шоғырланған фактілерін атап өту керек.

Келешекте ортақ жерлердің узурпация мен басқарудың отарлық жүйесін орантуды қазақ қоғамының дифференциалды әлеуметтік күшеюімен жалғасты. Шаруашылықтың айтарлықтай бөлігі біртіндеп нарық қатынасына шыға бастады. Бұл көшпелі шаруашылықтың бірігуіне себеп болды. Мұның ақыры кедейленген қазақтардың жаңа өмірді қамтамасыз ететін қайнар көздерді іздеу мақсатымен кетуіне әкелінген, жалдамалы жұмысшылар, жатақтар болды. Жатақтар–мал шаруашылығымен айналысқан кедейленген, өмір сүруге қаражаты жоқ, өз жанұясын жалдамалы (көбінесе мезгілдік) жұмыс немесе мал шаруашылығы қоғамы ішіндегі шаруашылық ауысу әсерінен жер өңдеуге өткен, сол арқылы тамағын тапқан қазақтар.

Жатақтың құрылудың негізгі себебі мал өсіруде қуаңшылықтың болуы, әлеуметтік ауыл қауымының диференциясын тереңдету болды, олар кедейленген шаруалардың–жатақтар санының өсуінің жиынтығын құрады, ол содан кейін егіншілік еңбегімен айналысты. Қазақ ауылының экономикасына тауар–ақша қатынасының енуі біртіндеп мал басының азаюына және малы жоқ қазақ санының артуы жер игеруді шаруашылықтың ең тиімді түріне айналдырды. Ол нанмен тек күнделікті қажеттілікті ғана емес, нанның бір бөлігін қала базарларында сатуға мүмкіндік берді.

Жер игерумен қатар жатақтар Қазақстандағы алғашқы темір жол тармақтарын салу құрылысының мерзімдік жұмысына қатыса бастады, бұл қазақ ауылдарының шаруашылықтың тұйықтығын бұзудағы техникалық және жалпы өндірістік тәжірибе жинауға, табиғи күнделікті шаруашылықтан жатақтардың жаппай қол үзуіне үлкен әсер етті.

Сонымен қатар кедей қазақтардың көп бөлігі өмір сүру қарекетімен қалаларға ізденіп кетті және жергілікті жұмысшы тобының құрылуы мен өсуінің негізгі қайнар көзі болды. Жалпы алғанда, жатақтылық қазақ ауылының қоғамдық – топтық құрылымында ерекше әлеуметтік жік ретінде құрылды және мал шаруашылығының диференциалдық шаруашылығының тереңдеуіне әкелді.

Өлкені біртіндеп капиталистік қатынас сферасына қамту тұрғындардың экономикалық өміріне көптеген өзгерістер әкелді. Атап айтқанда, сауданың формасы мен мазмұны өзгерді. Ішкі сауда екі түрде жүзеге асырылды: айырбас және ақша саудасы. Егер ақша саудасы бүкіл өлке бойынша шашырай орналасқан орыс – украин шаруа тұрғындары мен казак станица арқылы жүзеге асса, айырбас саудасы – тұрғылықты тұрғындар арасында жүзеге асырылды.

6. Бұрынғы заманнан бері Қазақстан территориясының көрші елдермен жақындығы шет елдермен сыртқы сауданы дамытуды кеңейтуге үлкен мүмкіндіктер ашты. Ресей мен Монғолияның арасындағы сауда дамуындағы қазақ даласының транзистік рөлі шекаралық аудандардың аралық функцияларын күшейтуге әсер етті. Қазақстан мен көрші Қытай сауда байланысының дамуының шарттарының бірі территориясының жақындығы. Верный, Семей, Зайсан сияқты қалалар мен тұрақтар және де Қатон–Қарағай, Хоргасский және басқа кедендік пункттер бұрынғыдай өзінің сауда орталық маңызын сақтады. Бұл жағдайда Қазақстанға қытай экспортымен келетін негізгі тауарға шай айналды.

Қазақстанның экономикалық дамуының факторларын анықтайтын құрама бөлік жәрмеңкелер. Олар көшпенді және селолық тұрғындар арасында аралық функцияларды жүзеге асырды. Ең ірі жәрмеңкелер: Қоянды-Бота–Қарқаралы уезі, Константиновская-Еленовская–Ақмолада, Петровская–Атбасарда, Уильская– Ақтөбеде, Біратты-Әулие Атада, Тайыншы-Құл–Петропавлда, Каркаринская– Верныйда, Жаркент–Жаркент қаласында, Шар–Семей уезінде және т.б.

Жәрмеңкелер жаздық және күздік жәрмеңкелерге бөлу көлемі бойынша Ақмола облысы жетекші орынды алды. Онда 40 жәрмеңке болды, кейін Семейдікі–14 жәрмеңке. Реформа кезеңіндегі ең ірі жәрмеңке 1848 ж. тіркелген Қоянды жәрмеңкесі болды. Ол Қарқаралыдан 52 шақырым жерде орналасты және 1-маусымнан 1-шілдеге дейін жұмыс істеді. Жәрмеңкеде Мемлекеттік банк, пошта және телеграф бөлімшелері жұмыс істеді.

Осылайша жәрмеңкелер Қазақстанды нарық қатынасының жүйесіне көбірек тарта бастады. Дала өмірінің экономикасын жандандыра отырып сауданың құрылымын ұдайы өзгертті.

Отарланған Қазақстанның әр салылығының құрама бөлігі жергілікті өндіріс болды. Өзінің көлемі бойынша азғантай қиын емес құрылғысы бар және жұмысшылардың бос орындарды алу көлемі бойынша шын мәнінде бұл “зауыттар” өндірістің тиімді тұқымы болды. Өзіне тек ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басында жалпы қабылданған құрылысты қабылдай бастады.

Мал шаруашылығының шикізат өнімдерін өңдеу мекемелерінің негізгі ошақтары Ақмола мен Семей облысы болды. Жергілікті мекемелерден жиналған мәліметтер бойынша мұндай мекемелердің алғашқы ошағы ХІХ ғ. ортасында Ақмола облысында пайда болды. 1888 жылы Семей облысында 63 “зауыт” орналасты. Мал шаруашылығының шикізат өнімдерін өңдеу мекемелері негізінен ұдайы дала тұрғындарын жаңа экономикалық үдірістерінде тартатын уезд орталықтарында орналасты.

ХІХ ғ. 80 ж. бастап өңдеуші өндіріс Сырдария облысында да қарқын ала бастады. Сырдария облысы бойынша материалдар жергілікті этникалық топтарға мекемелердің тиесілі болуының меншікті салмағын дифференциялауға мүмкіндік берді. Орыс тұрғындарына 30 әр түрлі профильді мекемелер жатты, жылдық айналымы 8 39 000 рубль (бұл мәліметтер: Ташкент, Ходжент, Шымкент, Әулие-Ата, Қазалы қалаларын қосады); тас көмірді өндіру 60 000 рубль, яғни облыстың барлық өндірісінің 34 %-н құрады.

Біртіндеп табиғи ресурстарға бай Қазақстанның өндірістік бейнесінің түзілуі ең бірінші кезекте тау-зауыт саласымен анықталады. ХІХ ғ. 80 ж. өзінде Орталық Қазақстандағы көп мөлшердегі мыс кендерінің, көмірдің, бағалы металдардың қоры болашақта өндіруші өндіріс ошақтарын құрудың шарттары: Көкшетау уезіндегі алтын қоры, Қарағанды бассейніндегі тас көмір қоры және осыған ұқсас басқа да салалар көптеген дәрежеде аймақтың келешектін маңызды экономикалық облыс ретінде анықтады.

Жинақтар мен кеніштердің иегерлері қазақтардың қызметін қуана қолданды. Олардың еңбегі өнімді болмады және орыс жұмысшыларына қарағанда арзанырақ төленді. Бұл салхада жұмысшы кадрларын құру жұмысында да үлкен маңыз атқарды. Көптеген тау-кен өндіруші мекемелердің техникалық жабдықталуы төменгі дәрежеде қалды.

Зауыт, фабрикаларының техникалық жабдықтарын жетілдіру, жәрмеңкелерге шикізат көлемі өсуінен, көптеген бұйымдардың жеткізілуі–бұл өзара шартталған үдіріс темір жол тармақтары құрылысының бағыттарының үрдісінен тәуелділікте болды. Мұнда негізгі рөльді Трансібір магистралі ойнады. Сібір магистралінің темір жолдың тармақтары тасымалданатын тауар көлемін тез үлкейтті. ХХ ғ. басында Петропавл, Омск, Ыстықкөл станцияларынан 37 215 мал басы жіберілді және де 37 071 бас Петербургке, 144 бас Мәскеуге әкетілді.

Темір жолдардың құрылысы көбінесе қазақ саны басым жұмысшы кадрларының құрылуын тездетті. Негізінен олар тау-кен өндірісінің даму орындарына шоғырландырылды. ХІХ ғ. аяғында олар 19 мың адамға жетті. Сонымен қатар жұмысшылар құрамы әр түрлі ұлтты болды. 60-70 %-н қазақтар, қалған бөлігі орыс, украин, татар және басқалары болды.

ХІХ ғ. ІІ жартысында қазақтарды жаппай жерсіз қалдыру барлығының бірігуіне әкелді. Енді кедейлердің өмір сүруінің негізгі қайнар көзі мекемелерде жұмыс істеу болды. Қазақтардың көбі ауыр, жалақысы аз төленетін жерде жұмыс істеді. Кейбір мекемелерде олардың көлемі 60-70 % құрады. Әйел мен балалардың арзан жұмысы кең түрде дамыды. Қазақстан өндірісіндегі жұмысшыларға төленетін орташа жалақы Ресейдің мекемелерінен 2-3 есе аз болды. Жұмысшылардың жағдайы, әсіресе қазақтардың фабрика мен зауыттағы жағдайы ауыр болды. Қазақстан территориясында фабрика инспекциясының заңдары таралмады. Олар жоғары мамандандырылған мамандықтарға рұқсат етілмеді. Мұның барлығы оларда әр түрлі формадағы қарсылық түрлері – жұмысқа келмеу, мекемелерден қашуға әкелді. Қарсылық формасының ең белсенділері – көтерілістер, еруілдер. Олар барлық дерлік мекемелерде болды. Жұмысшыларға көбінесе саяси дәрежедегі экономикалық негіздегі талаптар қойылды.

Капитализм кезеңінде Қазақстан қалалары көптеген ғылыми бағыттағы зерттеушілердің ерекше назарын аудартты. Себебі ол өндірістің, сауданың, материалды өндіріс, қоғамдық-саяси өмір, адамдарды этникалық түрге жатқыза қоныстандыру орталықтары болды.