ХI тарау ҚАЗАҚСТАН ТОТАЛИТАРЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕ

 

Дәріс жоспары:

11.1. Азамат қозғалыс кезіндегі Қазақстан;

11.2. Қазақстан тоталитарлық жүйенің қалыптасуы кезеңінде;

11.3. ХХ ғ. 40-60 жылдарындағы Қазақстан;

11.4. 70-80 жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік -экономикалық дамуы;

11.5. ХХ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті.

 

 

11.1. Азамат қозғалыс кезіндегі Қазақстан

 

1917 жылғы күзге қарай Ресейде бұрын болмаған қиыншылық және мемлекет қорының таусылуы басталды. Өндірістік сектордың өнімі 1916 жылмен салыстырғанда 36,5 пайыз азайды. Әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа, сонымен қатар саяси дағдарыс – Бірінші дүниежүзілік соғыс қосылды.

Осылайша, көптеген жиналып қалған шиеленістер тезірек шешуді талап етті. 1917 жылдың 25 қазанында большевиктердің басқаруымен түнде Петроградта болған революция – Ресейдегі көптеген өткір сұрақтардың жауабы болды. Қысқы сарайды басып алу Уақытша үкіметтің орнауымен аяқталды. Жұмысшылар және солдаттар депутаттары кеңесінің ІІ съезінде қабылданған декреттер Ресейдің соғыстан шығуын, жерлерді шаруаларға беру және әртүрлі деңгейде жергілікті одақ билігінің орнатылуын жариялады.

Жуық арада революциялық уақиғалар ұлттық аймақтарға, сонымен қатар Қазақстанға да келіп жетті. Өлкеде кеңес билігінің орнауы басталып, 1918 жылдың көктеміне қарай аяқталды. Қазақстанның ауылдары мен селоларының көп бөлігінде кеңес билігінің орнауы Азамат соғысы басталғанша жалғасты.

Қазан революциясын «Алаш» партиясының жетекшілері сақтықпен қабылдады, өйткені олар Ресей халқының ұлттық дамуындағы тиісті сұрақтардың кеңес үкіметі тарапынан орындалатынына күмәнданды. Сондықтан, Кезекті жиналыс Қазақстанның заң жүзінде егемендік алу мүмкіндігі болып табылады деп есептеді.

Қазақ даласындағы жалпы-саяси өміріндегі маңызды оқиға І және ІІ жалпықазақ съезі болды. 1917 жылы желтоқсанда Орынборда өткен ІІ съезде келесі сұрақтар қойылды: ұлттық кеңестік қазақ облыстарында өздерінің «Алаш» атымен білім беру, білім, халықтық сот, сауда мәселесі. Съезд маңызды екі шешім қабылдады: Алаш автономиясының білім беруі туралы және өзіндік ішкі қарулы күштерді құру. Сонымен қатар, қазақ милициясын құру жоспары құрастырылған болатын. Оның әрбір облысқа белгілі бір мөлшері, үйрету және уездер бойынша жабдықтау туралы қарастырылды.

Милицияны қарумен қамтамасыз ету салықтан түскен түсімнен алынған орталық әкімшіліктің қаражатымен жүзеге асырылуы керек еді. Автономияны басқару үшін уақытша халықтық Кеңес немесе Алаш-Орда (Алаш автономиясының басқармасы) құрылған, мұнда 25 орынның 10 орны өлкенің орыс және басқа халық өкілдеріне ұсынылды. Өкінішке орай, Кеңестік басқарма Алашты автономия деп танымады. 1920 жылдың басында Алаш-Орда өмір сүруін тоқтатты, наурызда оны ликвидациялау шешімі шыққанды. Кеңес үкіметі орнағанда большевиктер мен олардың саяси қарсыластарының келіспеушілігінен 1918 жылғы көктемгі азаматтық соғысқа әкеп соқтырды. 1918 жылы қарашада кеңес үкіметіне қарсы орынбор казактарының атаманы А. Дутов қарсы шықты.

Кеңес үкіметіне қарсыласу ошағы 1917 жылы қарашада Жетісуда болды, мұнда әскери кеңесті ығыстырып, өзінің билік режимін орнатты.

Кеңес үкіметіне қарсы ең үлкен соққы ретінде Чехословак әскери корпусы болды, ол 1918 жылы мамырда басталды. Олар үлкен территорияны Челябинскіден Владивостокқа дейінгі жерді басып алды.

Ақгвардияшылардың әскеріне қарсы күресте 1919 жылы Орынбор, Оралды босатқан Ақтөбе фронты және Қазақстанның Оңтүстігі мен Орта Азияға (Черкаск қорғаны туралы танымал тарих) ақгвардияшылардың қозғалысын тоқтатқан Жетісу фронты белсенді қатысты.

1919 жылы жазда Колчактың адмирал ең негізгі күштері Шығыс фронтта сәтсіздікке ұшырады, нәтижесінде Шығыс, Батыс және Солтүстік Қазақстан және Жетісу азат етілді, ал жылдың соңында өлкенің негізгі территориясы ақгвардияшылардан азат болды. 1920 жылы наурызда ең ақырғы майданы Жетісу фронты жойылды.

Азамат соғысы жылдарында «ақ» және «қызыл» террордың құрбандары көп: колчак режимінің қолынан 20 мыңнан аса адам өлді, Дутовтың басқаруы кезінде – 900 адам шамасында. Антибольшевиктік коалицияның жеңілуінің негізгі себебі оның бірұлттылығы емес еді. Әрбір жақ өзінің мақсаттарын көздеді, ол басқа жақтастарының мақсаттарына тура қарама-қарсы болды.

Қазақстан жерінде Азамат соғысында Қызыл Армияның жеңісінен кейін Кеңес үкіметі қалпына келтіріле бастады. 1919 жылы 10 шілдеде РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің декретімен Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі Революциялық Комитет құрылды. Оның құрамына: С. Пестковский (төраға), А. Байтұрсынов, А. Жангелдин, С. Меңдешов, Б. Қаратаев және басқалар енді.

Қазревкомның негізгі міндеті өлкені автономияға дайындығын қамтамасыз ету. 1920 жылы 26 тамызда РКФСР Бүкілресейлік Орталық атқару Комитеті мен Халық комиссарлар кеңесі (ХКК) «Қырғыз (қазақ) Кеңестік Автономиялы Социалистік Республикасын құру туралы» декрет қабылдады. 1920 жылы 4-12 қазанда Орынбор қаласында өткен Қазақстан Кеңестерінің құрылтай съезі Қырғыз (қазақ) Кеңестік Автономиялық Социалистік Республикасы еңбекшілері құқықтарының декларациясын қабылдайды, ол декларация РКФСР құрамына жеке автономия болып кіретін Қаз. АКСР құрылуын жұмысшылардың, еңбекші қазақ халқының, шаруалар, казактар, қызыл әскерлер депутаттары Кеңестерінің Республикасы ретінде бекітті. Орталық Атқару Комитетінің (ОАК) басшысы С. Меңдешовты және Халық Комиссарлары Кеңесінің (ХКК) басшысы В. Радус-Зеньковичті сайлады. Астанасы болып Орынбор қаласы жарияланды. 1925 жылы Қырғыз АССР аты РСФСР құрамындағы Қазақ АССР деп өзгертілді.

 

 

 

11.2. Қазақстан тоталитарлық жүйенің қалыптасуы кезеңінде

 

Азамат соғысы елге тоқырау мен құлдырауды әкелді. Қазақстанда 250 (307-ң ішінен) ұлттық ұйымдар шара қолданбады. Жезқазған және Успенск кендері суға батырылды, Ембі мұнай шығару орындарының 147-сінен тек 8 ғана қанауға жарамды болды. Ауыл шаруашылығы шығынға ұшырады. 1921 жылы наурызда РК(б)П Х съезі нарық экономикасын құрудың шешуші шарасы қолданылды. Дәл айтқанда Жаңа Экономикалық Саясатқа көшу азық-түлік салығымен алмастырылды, еңбек заңында борыштылық алынып тасталды, сауда жасау еркіндігі рұқсат етілді, жер арендасы, жалдамалы жұмысты және шаруашылық есеп-қисап қолданылды. Мемлекет тек өзіне жеке тармақтар мен үлкенірек ғимараттарды басқаруға қалдырды, қалғандары денационализацияланды – кооперативтерге, жеке тұлғаларға арендаға берілді.

Жаңа экономикалық саясат шеңберінде жасалып, жеделдете жүзеге асырылған аса маңызды шаралар көп ұзамай Қазақстандағы ауыл шаруашылығының жай-күйін жақсартуға игі әсерін тигізді. 1925 жылдың аяғына қарай өндірістік өнімді өндіру деңгейі 1920 жылмен салыстырғанда 5-6 есе өсті және соғыстың алдындағы деңгейге 2/3 жуық мәнге ие болды. 1921 жылғы 17% өндіріс мекемесіне қарсы 60%-дан астамы іске қосылды. Республиканың ауыл шаруашылығының дамуының жағымды жақтары біліне бастады. Егін егу алқабы 3 млн га-ға жетті, астық жинаудың соғыс кезіне дейінгі деңгейі қалпына келтірілді. Мал өсіру саласы дағдарыстан шыға бастады. 1922 жылмен салыстырғанда мал басының саны 1925 жылы екі есе көбейді. Теміржол магистралінің жұмысы қалыпқа келді. Қайтадан теміржол тармақтары іске қосылды: Петропавл-Көкшетау, Славгород-Павлодар және басқалары. Өзен транспорты қалпына келтірілді.

Осылайша елдің шаруашылығы дағдарыстан шыға бастады. Нарықтық, тауар-ақша қатынасының деңгейі қалпына келтірілді, ал жеке меншіктің құрылымы көпукладты сипат алды.

1920 жылдардың ортасында ССР-де социализмді құрудың доктринасын жүзеге асыруға кірісті. Ол өзіне 3 маңызды буынды біріктірді: индустрияландыру, ұжымдастыру және мәдени революция.

Маңызды приоритет болып индустрияландыру болып жарияланды. Қазақстандағы индустрияландырудың негізгі принциптері мен әдістері негізінен бұрынғыдай бүкіл ел үшін бірдей болды. Бірақ басынан бастап Қазақстанның шикізаттық дамуының бағыты анықталды. Негізгі міндеті Қазақстанның табиғи ресурстарын геологиялық зерттеу, теміржолдардың құрылысы, ауыр индустрияның дамуы, ең бастысы оны өндіретін тармақтары: жанармай, көмір, мұнай, қара және түсті металлургия.

Қазақстандағы индустрияның дамуының ерекшелігі өндіріс мұнда басынан қайта басталды. Капитал салымының басым бөлігі ауыр өнеркәсіпке – 83,6%, түсті металлургияға – 44,5%, ал мұнайға – 20%, көмір – 15,3%, химиялық – 4,8%, электр энергетикасына – 8,5% капитал салымының көп бөлігі жұмсалды.

Пайдалы қазбалардың жеке базаларында соғыс жылдарына дейінгі бесжылдық алдында заманға сай ірі мекемелер: Шымкент қорғасын, Ащысай полиметалл, Балхаш мыс балқыту, Ақтөбе химия комбинаты, Кенді Алтайдың түсті металл заводы, Қарағандының көмір шахталары, электр станциялар, тамақ өнеркәсібі салынды. Қазақстан түсті металл өндіру бойынша елде екінші орынға, мұнай өндірісі бойынша үшінші орынға шықты.

Индустрияландырумен қатар жоғары мамандандырылған инженер-техник жұмысшыларының кадрын дайындау үрдісі жүрді. Егер 1926 жылы халық шаруашылығындағы жұмысшылардың саны 10,7%, 1939 жылы олардың саны 33,8% болды.

Сонымен қатар индустрияландырудың жағымсыз жақтары да болды. Ол үлкен қаржыны қажет етті, ол қаражат ауыл шаруашылығы мен ішкі заемнен алу жолымен алынды. Жоспарды сапалы көрсеткіштерге зиян көрсете отырып қандайда жолмен орындау елдің қаржы жағдайына қарсы бағытталды. Өндірістің алдыңғы еңбек озаттары, жарыс, тәртіпті қатаңдатуға күрес тек кейбір қиындықтарды жеңуге мүмкіндік берді, бірақ жалпы толқуды тоқтата алмады.

Социализмді құрудың доктринасының екінші буыны ұжымдастыру болды. Ол қазақ ауылдары мен қыстақтарды біріктіруге күрес түрінде күштеу жолымен дамыды.

Қазақстан ұжымдастыруы 1932 жылдың күзінде аяқтауға міндетті аймаққа жатты. Бірақ ол тұрғылықты тұрғындардың өмірінің ерекшеліктерін есепке алмай жүргізілді, ұжымдастыруды өткізу мерзімі бұзылды, колхозшыларды жаппай маршпен құруды бастады. Егер 1928 жылы Қазақстанда қазақтардың барлығынан 2% ұжымдастырылса, 1931 жылы қазанда 65%-ға жетті. Күштеу шаралары заңсыз тұтқындауға ұласты, сайлау құқығынан айырды, көбісі ату жазасына кесілді. Тек 1931 жылдың өзінде Қазақстанның ОГПУ органдарымен 21 мыңнан аса адам тұтқындалды, 657 ірі байлар елден шығарылды, 1067 бай шаруашылығы жер аударылды, 145 мың мал басы тәркіленді. Мал шаруашылығының көшпелілерін күштеп көшіру болды.

Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мен көшіру өте қорқынышты жағдайда болды. Ауыл шаруашылығында шаруаларды жерден айырғаннан кейін егін түсімі күрт төмендеді. Дәстүрлі құрылымның бұзылуы мал шаруашылығы үшін апатқа айналды. Ұжымдастыру алдында Қазақстанда мал басының саны 40,5 млн болса, 1931 жылғы 1 қаңтар қарсаңында тек 4,5 млн бас қалды.

1931-1933 жылдар аралығындағы аштық кезеңінде 2 млн қазақ және 200-250 мың басқа ұлт өкілдері өлді. Аштықтан және қуғын сүргіннен 1 млн адам Қазақстаннан қашып кетті. Мемлекеттің күштеу саясаты шаруалардың наразылығын тудырды. 1929-1931 жылдарда 400-ден аса қарулы көтерілістер болды, оған 800 мыңға жуық адам қатысты. Ірі ошақтар ең қатыгез жолмен реттеуші әскермен басып – жаншылып отырды. Көтеріліске қатысқаны үшін ОГПУ органдарымен 5551 адам сотталды, олардың 883-і атылды.

Осылайша Кеңес үкіметі уәде берген молшылықтың орнына ел аймақтың үлкен аштық пен көптеген репрессияларға ұшырады.

30 жылдардың ортасында кеңестік ұлттық – мемлекеттік құрылысының үрдісі аяқталды және 1936 жылы желтоқсанда СССР Конституциясы бойынша Қазақ АССР құрама республикасына ауыстырылды. Республиканың формальді статусы СССР құрамында өзгертілді, бірақ суверенизация жоспары бойынша бұрынғыдай құқықсыз және орталық өкіметке бағынды.

Осы тоталитаризм режиміндегі көптеген репрессияның кезеңі болды, алып концентрациялы лагерълер құрылды: Карлаг (Ерекше режимді Қарағанды лагері), Дальний, Степной, Алжир – «Отанның сатқындарына» арналған арнайы әйелдері мен жанұясының мүшелеріне арналған Ақмола лагері. 1930-1940 жылдарда даму адамдарды күштеп жер аударту (депортация) әлеуметтік жағынан, кейін ұлттық белгілері бойынша жүргізілді. 1939 жылы жазбалар бойынша жаппай депортация алдында Қазақстанда 54,7 мың поляк, 3,6 мың латыш, 808 литвалықтар тұрды. 1941 жылдан 1944 жылға дейін Қазақстанға фашистерге көмектесті деген айыппен 349713 немістер, ингуштар мен шешендердің көптеген мөлшері, және де балғарлар, түрік-месхеттер жер аударылды. 1946 жылы қазанда республикада 8906982 арнайы жер аударылғандар болды. Жалпы алғанда 30-50 жж. Қазақстанға азғантай есептеулер бойынша ГУЛАГ тұтқындарын есептемегенде 1560 мың адам жер аударылды. 1920 жылдан 1953 жылға дейін жуықтап алғанда 110 мың адам саяси репрессияға ұшырады (қазіргі күнде 96 мыңға жуық адам реабилитияландырылды). Сталиндік репрессияның құрбандары барлық Қазақстан халықтары – 80 ұлттан астам өкілдері болды.

«Буржуазиялық ұлтшылдар»-деп аталған Алаш Орданың бұрынғы қайраткерлері А.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Досмұхаметовтар және ұлттық интеллигенцияның физикалық түрлері жойылды. Репрессияға ұшыраған 4297 адам болды, оның 206 адамы ату жазасына кесілді. Жоғарыда аталғаннан басқа көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Т.Рысқұлов, О.Жандосов, С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин, Б.Майлин және басқалары жазаланды. Үкімді жиі «үштік» деп аталатын НКВ органының бөлімдері шығарды. Олар сотсыз тәртіп бұзған адамдарды жазалады.

Сонымен ХХ ғасырдың 30 жылдарының соңында өңірде әлеуметтік, экономикалық өзгертулер, мәдениет саласындағы жетістіктер, ғылым мен білім, тоталитарлық режимнің қатаң бақылауында болған Қазақстан үшін жасалған Кеңес одағының статусы Қазақстанның Кеңес одағының құрамында одан әрі дамуын анықтады.

 

 

 

11.3. ХХ ғ. 40-60 жылдарындағы Қазақстан

 

Біздің тарихтың елеулі кезеңдерінің бірі 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы. Фашистік стратегтардың ойынша Қазақстан территориялары «Барбаросса» жоспары бойынша «Гросс-Түркістан» құрамына кіру керек болды. Сондай-ақ Қарағанды, Новосибирск және Кузнецк «индустриялық облыстарын» құру жоспарланды.

Соғыс жылдарында Қазақстан әскери бөлімдер мен бөлімшелерден құралған қатты әскери лагерге айналды. 12 атқыштар, қатты әскер дивизиясы, 7 атқыштар бригадасы 50 дей жеке полктері мен батальондар жасақталды. Олардың ішінен үш атты дивизиясы мен 2 атқыштар бригадасы қазақтың ұлттық бөлімшелері болып құрылды. Соғысушы армия қатарына соғыс жылдары 2 млн 200 мың қазақстандық сапқа тұрды. Қазақстан территориясына 1,5 млн адам жер аударылды. Оның құрамында репрессияға ұшыраған халық жігі және жер аударған: поляктар, немістер, корейцтер, чечендер, ингуштар және басқалар болды.

Соғыс жылдарында Қазақстан майдан арсеналына айналды. Еуропа территориялары Кеңес Одағы үшін маңызды бөлігін жойғандығынан, Қазақстан ауылшаруашылығында ауыр өнеркәсіп өнімін өндіруде маңызды рөл атқарды. Экономиканы әскери тәртіпке бейімделу басталды. Толық мөлшерде өндірістің шикізат базасы іске қосылды. Қарағанды көмір басейні текелді полиметалды және Ақтау молибден-вольфрам комбинаты, Жезқазған марганец және хромдық кені жемісті жұмыс істеді. Майдан күзетінде Балхаш металлургия және Жезқазған мыс қорытушылар, Шымкенттің қорғасын өндірушілері тұрды.

Соғыс жылдарында Қазақстанның басты қалаларында орналасқан өндірістер қысқартылды. Қысқартылғандармен қоса 1941-1945 жылдары 465 өнеркәсіп салынды. Қазақстан одақтық көлемнің 85% қорғасын, 70% жартылай металды руда, 65% висмут металын, 50% қорғасын рудасын, 30% қара қорғасын, 20% вольфрам, 60% молибденін өндірді. Қарағанды шахтерлері соғыс алдында 34 млн т көмір өндірді және мұнайдың өндірілуін 39% -ке өсірді.

Майданға ересек адамдарды мобилизациялау ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің қатарын қысқартты. Соғыс аяғына қарай көптеген колхозда жұмыс істеп жүргендердің 86% әйелдер құрды.

Қиындықтарды жеңу арқылы ауыл еңбеккерлері соғыс жылдары майданға 30,8 млн пұт нан, 15,8 мың центнер ет, 14,4 мың картошка мен көкөністер, 176 мың центнер жүн берді. Бұл соғыс алдындағы 5 жылдағы өсімінен жоғары болды.

Қазақ еңбеккерлері майданға 2,5 млн жылы киім, 1600 вагон кен және ұжымдық азық-түліктер жіберді. Майданға ерікті көмек ретінде халықтың патриоттық үлестерінен колониялар және «Қазақстан колхозы», «Қарағанды Шахтер», «Қазақстан комсомолы» эскадрильдері құрылды. Қазақстандықтардың майдан қажетіне ерікті үлесі 480 млн сомды құрды.

Соғыс басталысымен-ақ қазақстандықтар майданда нағыз патриоттықты көрсетті. Ерліктері үшін 497 қазақстандықтарға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Бұндай атақты 2 рет ұшқыш-штурмовиктер Т.Е. Бегельдинов, М.И. Беда, И.Ф. Павлов және ұшқыш-истребитель С.Д. Луганский алды. Пулеметші М.Ж. Мәметова және Ә. Молдағұловаға Кеңес Одағының Батыры және 110 қазақстандық Даңқ орденінің үш дәрежесіне ие болды. 410 мыңға жуық қазақстандық соғыстан оралмады.

Соғыстан кейін әбден шырқау-шегіне жеткен әміршіл-әкімшіл жүйе өзінің шарықтау шегіне жетті. Кеңестік қоғамның дамуына мемлекеттік органдардың құзырына жататын мәселелерді шеше отырып Коммунистік партия халық шаруашылығын және әлеуметтік-мәдени міндеттерді орындауға мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды барынша тартқанмен, осы арқылы оларды дербестігінен айырды. Интеллигенцияға қатысты репрессия өкілдерінің жаңаша ойлау бағыты пайда болды. Қазақстанда «Бекмахановтың ісі» деген іс қарастырылды. Талантты тарихшы Е. Бекмаханов «Қазақ КСР-нің тарихын» даярлау үстінде жұмыс істеп жатқан ғалымдардың интернационалдық ұжымының мүшесі, 1947 ж. «XIX ғасырдың 20-40жж. Қазақстан» деген монографиясын жазды. Оның көзқарастары буржуазияшыл ұлтшылдардың концепцияларының дамытылған түрі-саяси зиянды деп жарияланды. 4 желтоқсанда 1952 ж. Қазақ ССР Жоғарғы сотының сот алқасы оны 25 жылға соттады, тек И.В. Сталин өлгеннен кейін ғана 1954 ж. Қазақстанға оралды. Республиканың

көрнекті қоғамтану ғалымдары А. Жұбанов, Х. Жұмалиев, Б. Сүлейменов, талантты жазушы Домбровский нақақтан таңылған саяси айыптармен жазаланды. Қудалауға ұшыраған Қазақ ССР Ғылым академиясының Президенті Қ. Сәтпаев пен аса көрнекті жазушы әрі ғалым М. Әуезов Қазақстаннан Мәскеуге кетіп қалуға мәжбүр болды.

Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстан эканомикасы үлкен кедергілерге ұшырады. Бірінші кезекте мемлекет Батыс аймағына эвакуацияланған елдің қайтып келуінен кейінгі өндірістік кәсіпорындарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесін қойды. Осы себептен кадрлардың тұрақсыздық, еңбектік тәртіптің төмендеп, еңбектің өнімділігі төмендеді. Бірақ осыған қарамастан, аз уақыт ішінде халықтық шаруашылықты қалпына келтіру керек болды.

Қазақстан халқы мемлекеттің қайта құруына қатысуда белсенділік танытты. Экономиканы бейбітшілік сипатта құрылуы басталды. Айрықша көзқарас басты өндіріс салалары: қара және түсті металлургия тау-кен және көмір индустриясына бөлді. Сонымен қатар бұған бүкіләлемдік дамудың қорғаныс қуаты қосылды. Қазақстан әскери өндірістік комплекстің ірі звеносына айнала бастады. Әскери өндірістің инфрақұрылымының құрылуымен бірге мұнда Семейдегі атом полигоны және тағы басқа әскери обьектілер кейінірек Байқоңыр космодромының құрылысы басталды (1955 ж. ақпан).

1954-1958 жылдары Қазақстанда 730 өнеркәсіп орындары мен цехтар іске қосылды. 60ж.-басында Республикада жылу энегетика базасымен дамуын қолға алды. Қарағанды, Шымкенттің және басқада ТЭЦ-тердің қуаты артып, электроэнергиясын өндіру Республикада ең аз дегенде 2 есеге гидроэнергия 5 есеге өсті. 1940 жылға қарағанда барлық өнім көлем бойынша 732 % құрады.

Ауыл шаруашылықтың жағдайы төмен дәрежеде болды. Елде соғыс нәтижелері мен қорқынышты құрғашылық көріне бастады. Колхоздың өнімінің едәуір бөлігін мемлекетке бөлуді тоқтатпады. Қазақстаннан жиналған астықтың 56% тәркіленді. Міндетті қойылған көлем жыл сайын көбейтілді. 1941 жылмен салыстырғанда төмен болды. 40 ж. сонымен 50 ж. басында аграрлық саясат нәтижесінде өндірістік дамуда қиындықтар туындады. Мемлекеттегі әлеуметтік жағдайлар қиындады.

Ауыл шаруашылығын түбірімен өзгерту қажет деп есептелді. Мемлекеттің басшылығы экстенсивті даму жолын таңдады. Онда үлкен жер массивтерін қопарып, тыңайған жерлерді игеру басталды.

Тың жерді игеру бағыты КОКП Орталық комитетінің 1954 қантар-наурыз пленумында анықталды. Тың игеру жөнінде берілген тапсырма орындалып Қазақстанда 25,5 млн га жер жыртылды. Бір жылдың ішінде (1954-55жж. аралығында) 337 совхоз құрылды.

Республика өзінің қажеттігін қана емес, сонымен қатар бүкіләлемдік нарықта жоғары сортты астықты экспорттау керек болды.

Жерді зор көлемді жырту көптеген қиындық әкелді. 60 ж. басында жер қыртысын ұшырып кету тек жеңіл топырақты ғана емес ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 ж. дейін 9 млн га астам жер жел эрозиясына ұшырады.

Тың жерлерді глобальды мөлшерде кеңейту Қазақстанда шабындық және жайылым жерлерді және созылынқы малшылардың дағдарысына әкелді.

1954-1962 жж. аралығында тың игеру үшін кеңес одағының еуропалық бөлігінен Қазақстанға 2 млн адам келді. Қазақстандықтардың Республикада қоныстауы 30% жетті. Ұлттық тілдің қызметіне және басқа өмір сүруді ара салмағы етуші факторларына қауіп төндірді. Бұл мемлекетаралық қарым-қатынаста көрінбей қалмады.

 

 

 

11.4. 70-80 жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік -экономикалық дамуы

 

1960 жылдардағы экономикалық реформа бастапқы кезде экономикалық дамуға белгілі бір дәрежеде серпін берді. 1970 жылдарға дейін кәсіпорындар өндірісінің 80% шаруашылық есепшотқа ауысты. Еңбектің өнімділігі мен көрсеткіштері жоғарылап, өнеркәсіптің барлық салалары жоғары қарқынмен дамыды. 1970 жылдан 1985 жыл аралығында өнеркәсіптік өндірістің көлемі 2 есеге ұлғайды. Қарқынды дамудың өндірістік индустриялық потенциалы белгілі дәрежеде өсе түсті.

1976-1980 жылдары салынған және іске қосылған ірі өндірістік орындар саны 117-ге, 1981-1985 жыл аралығында 60 қа тең болды. 1970 жыл басынан реформалар қабілетсіздігі көріне бастады.

Экономиканы басқаруды қатаң орталықтандыру кезінде шикізат бағыттарын сипаттайтын өндірістің құрылымдық салалары тұрақты сақталып қалды. Республика экономикасын дамытуда кеңестік минисртестволар приориттері өндіруші салаларға көңіл бөлді. Себебі ірі капитал ғылыми өндірістердің шығынына салынды.

Қазақстан экономикасында шикізаттың бағытталуы 70-80 жылдардағы өнеркәсіптік өндіріс пен кәсіпорындардың халыққа қажетті тауарды өндіруі өте төмен дәрежеде болды. 60% халыққа қажетті тауарлар кеңестік Республиканың басқа елдерінен келді. Олар негізінен Қазақстан шикізатынан жасалатын болды.

Экономиканы бір орталықтан басқару әдісі болды. Қазақстанның 50% жуық өндірісі, республика қызығына көңіл аудармау, әлеуметтік ортаның дамуы табиғи ортаның қорғау кеңестік министерстволардың бақылауында болды. Қайғы қасірет әкелген 8372 шаршы шақырымды алған Семей ядросының полигоны болды. 40 жыл ішінде (1949 ж. бастан) Семей және басқа полигондарда барлығы 470 тей (715-і Кеңес одағында жүргізілді) ядролық қарулар жарылысы болды: 26-сы жер бетінде, 87-і әуеде, 354-і жер астында. 17 жер асты ядролық қарулар жарылысы Азғыр және Каспий өңірінде, және 21 жарылыс республиканың басқа аймақтарында болды. Қазақстанда 100 мекен ядролық жарылыстарының қалдығымен анықталды. Радиоактивті техникалық ластану 35 шаршы шақырым жерді алды. Ядролық ақпарат құрылымы көлемді аумақты радиоактивті ластады және көптеген аурулардың пайда болуына әкелді.

Арал өңірі өлі аймаққа айналды. Арал теңізінің деңгейі 14 м төмендеді, аумағы 40%, су көлемі 65% төмендеді. Құрғап қалған теңіз түбінен тұз бен шанның көтерілуі күшейді. Бұл эпидемиялық аурулардың туындауына және онкологиялық ауруды кеңесте 15 есеге көтерді. 6717 шаршы шақырым аумақты алып жатқан Байқоныр космодромы өткір экологиялық проблемалардың біріне айналды.

Ауыл шаруашылығында дағдарыс жоғарылай бастады. Капиталдық қордың әрдайым өсуіне қарамастан оның энергетикалық қуатының екіреттік өсімі, валдық өнімнің көлемі өсіп қана қойған жоқ, керісінше төмендеуге тұрақты тенденция табылды. Ең сәтті орта есеппен өсу 1966-70 жылдары 28%,1971-75ж. 15%, ал 1981-85 ж. 0,1% тең болды, бұл жыл өсу мүлдем болмалы десе де болады. Республикамызда егістік жерлер көлемі үлкен болды, 25 млн га жерге егін салынды, бірақ 1981-85 ж. аралығында тұрақты егістіктің төмендеу беталысы байқала бастады. Колхоздар мен совхоздардың мемлекет нарығына ауылшаруашылық өнімдерінің жоғары бағамен сатуы жағдайды жақсартады. Ауылшаруашылық өнімдеріне баға 2-5 есеге, басқа өнімдерге 2 есеге жоғарылады. Кәсіпорындар колхоздар мен совхоздарға қажетсіз сапасы төмен техникаларды сатып алуға мәжбүрледі. Олар бірден сынып, жөндеуге кетіп отырды.

Нәтижесінде 1981-85 жылдар аралығында Қазақстанда совхоздар мен колхоздардың 53% жойылды, ал шығын көлемі млрд теңгені құрады. Қалдық көрсеткіштерге жету мақсаттарында төменгі тұқымды, яғни аз өнім беретін қара малының санының өсуіне әкелді. 1981-85 жж. мал басының өсуі тоқтатылды, қой етін өндіру 1970-85 жж. 19% қысқартылды және семізділігі де төмендеді.

Халық өмірінде халықтың шаруашылықта апаттық құлдырау белгісін берді. 70-80 жылдары тұрғындардың нақты кірісі шұғыл төмендеді. Халыққа қажетті тауарларға дефицит пайда бола бастады. Құнсызданудың анық көрінісі ретінде дүкендегі кезектерді айтуға болады. 1985 ж. Кеңес Одағында жылдық қоры 35 млн адамнан тұратын жұмыс уақыты кезекпен тұрумен өтті.

Сенімділік пен қателіктер әлеуметтік экономикалық саяси партия және басқарушылардың мемлекеттік қарым қатынасында айтылды, онда мәселелер шұғыл көтерілді. Интернационализм Қазақстанның тілдік саясатын тек өзара ұлтаралық тіл ретінде құптады, ал мемлекеттік тіл ретінде үнделеді. Мысал ретінде 1975 ж шыққан О.Сүлейменовтің «АзиЯ» кітабына «Жас гвардия», «Москва» журналында жазылған мақалаларында кітаптың идеологиялық бағыты мен мақсатына күмән келтірілді. Басқаша ойлаудың барлық түрі қудаланды. Антрополог О.Исмағұловтың «Қазақстанның этностық географиясы» деген кітабы идеялық тұрғыдан зиялы деп табылды. 70-80 жылдардағы дағдарыс халық өмірінің барлық салаларынан көрініс тапты.

1985 ж. Кеңес Одағында қайта құру «бірігу», «жылдамдату» және «жалпы жанарту» демократизацияның белгілерін жариялау курсы болды. Қайта құрудың басында Қоғам өмірінің барлық жағына ресми түрде орнатуды жариялау бірігу саясаты болды.

Бірақ 1986 ж. 16 желтоқсанда Қазақстан компартиясының Орталық Комитетінің бірінші секратары Д.А Құнаев орнына босатылды, оның орнына КОКП Ульяновск облыстық комитетінің бірінші хатшысы Колбин тағайындалды. Орталықтың мұндай шешіміне жаппай толқу басталды.

17 желтоқсан күні Орталық Комитет партиясының ғимаратына мыңдаған адам жиналды. Басты бөлігі студенттер мен жұмыстағы жастар болды. Толқу милицияның, әскери және өрт сөндіру бөлімдері мен қызметтік иттердің көмегімен басылды.

17-18 желтоқсанда қайғылы оқиға орын алып, біраз адам өлтірілді және көптеген адам жарақат алды, 8,5 мың адам қамауға алынды. 99 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды, 309 студент оқудан шығарылды, 758 адам комсомол мүшелігінен босатылды. 300 адам мекемелерден босатылды. Бірақ осыған қарамастан 1986 ж. оқиға Қазақстанның қоғамының саяси демократизациясының католизаторына айналды. 80 ж. соңында формальды емес қоғамдық қозғалыс бірінші рет пайда болды.

1987 жылы М. Шахановтың ұсынысымен Арал төңірегіндегі халықтарға көмек беру үшін «Балқаш және Арал» проблемалары бойынша комитет құрылды. 1989 ж ақын О. Сүлейменовтің ұсынысымен болған «Невада-Семей» қозғалысы ядролық және басқа полигондардың жабылуына себеп болды. 1989 ж. «Әділет» ұйымы құрылды.

 

 

 

11.5. ХХ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті

 

ХХ ғ. басындағы жүз жылдықтағы Қазақстан мәдениеті өтпелі қоғамның ауыр атмосферасын бейнелейді, оның негізінде әртүрлі мәдени белсенділік пен әлеуметтік күштердің күресі жатыр. Қазақстанның көптеген аймақтары арқылы оқыту шешуші қадам емес еді. Сонымен қатар даладағы тұрғындардың толық білімсіздігі туралы мағынасыз еді. ХХ ғ. басында Ә.Бөкейханов білімсіз деп саналатын Самарқанд, Бұхар, Қазан және басқа да мұсылман орталықтарынан жоғары мұсылман мектептерін бітіргендер бар екенін атап өтті. Сонымен бірге, халықтың білім беру реформасына байланысты Қазақстанда кеңестік оқу орындарының кең түрде желілері құрылды.

Болшевиктердің мәдени революцияның құрама бөлігі алфавит реформасы болды. Орталықтың бұйрығы мен мәдени ревлюция жылдарында қазақтарға жазуды үш рет ауыстыруға тура келді: басында араб тілінен латын тіліне, кейін латыннан кириллицаға ауысты. (1930, 1937) Оқытушылар, оқулықтар жетіспеді, оқытушылық корпустың өзі әр түрлі қуғындар мен лагерлердегі әлеуметтік профилактикаға көптеп тартылғанын атау болады.

Мәдени революция халықтың сауаттылығын арттыру үшін, «жаңа адам» яғни «мәңгүртті» өсіру үшін ойлап табылған болар. 1935 ж. қарай бастауыш мектептерінің желісі құрылған болатын, балалардың қамту деңгейі 90% жетті. Толық білімнің жоқтығы туралы 1936 ж. бүкіл республика бойынша орташа мектепті тек он бір қазақ баласы бітіргені туралы факт дәлелдейді. Тек 50 ж. өзінде жеті жылдық жалпы білім беру, 60ж. сегіз жылдық, 70ж. орташа білім беру жүзеге асырылды. Бұнымен қоса біртіндеп білім саласының төмендеуі, оқу үдірісін құру, идеологияландыру және Қазақстан мектептерін де этнизациялау байқалды. ХХ ғ. басындағы білім беру деңгейінің жағымды жағы 50-60 жж. дейін сақталды. Соғыс жалдарынан кейін республикада жоғары және арнайы оқу орындарының жүйесі құрыла бастады. 50 ж. 13 институт, 60-70 жж. 27 жоғары және 100-ден аса орта арнайы мектептер ашылды. Білім беру жүйесінің идеологиялық болғандығына қарамастан кейінгі кезге дейін жоғары оқу орындарына түсуге дайындық сапасы жоғары болды. Сонымен қатар білім деңгейі техника мен ғылымның жаңа жетістіктерін білмеуден де төмендеді.

Соғыстан кейінгі үлкен оқиғаның бірі Қазақстан Ғылым Академиясы (1946ж.) болды. Ең бірінші президенті болып ғалым Қ.И .Сатпаев сайланды. 1990 ж. қарай ғылым академиясына 32 ғылыми мекемелер, 250-ге жуық докторлар мен 2000 ғылым кандидаттары болды. Бұл жылдары Ғылым Академиясы жаңа бағыттармен бағытталған, тиімсіздіктен арылған жаңа реформа қажеттігімен бетпе бет кездесті.

Қазақстанның өнері мен әдебиеті Орта Азия көшпелілерінің жүз жылдық мәдениетінің бай мұраға толы 20-30 жж. әдебиет жарқын өкілдерімен (Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, С. Торайғыров, А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердиев, кейінірек Б. Майлин, І. Жансүгіров, С. Сейфуллин және т.б.) бай 30-40 жж. қазақ әдебиетіндегі ірі құбылысқа М. Әуезовтің роман эпопеясы, пьесалар, әңгімелері жатады. Соғыстан кейінгі кезенде көркем әдебиет бірнеше дәуірдегі жазушылардың шығармашылығымен толықты. О. Сүлейменовтің, Ғ. Есенберлиннің, А. Кекілбаевтің, М.Шахановтың, О.Бөкеевтің және басқалардың кітаптары жетістікке жетті.

1920 ж. екінші жартысында кәсіби театр өнері мен қазақ ұлттық туындылары дамыды. Ең бірінші театр 1926 ж. Қызылордада құрылды. Театр группасы атақты жергілікті актерлардан тұрды. Осы жылдары Ә. Қашаубаев Мәскеу концерт залдарында және Еуропалық көптеген қалаларында үлкен жетістікпен сахнаға шықты.

Соғыс алдында тағы бірнеше театрлар – опера мен балет театры, қуыршақтар театры, орыс драма театры пайда болды. Республиканың шығармашылық интеллигенциясы партия органдарының қатаң идеологиялық бақылауымен жұмыс істеді. Мәдениеттің дамуындағы сәттіліктерге қарамастан рухани туындылардың қиыншылықтары көлеңкеде қалды. Қазақтың ұлттық әдебиеті деп саналса да, ол өзінің түп тамырынан алшақ болды. Азғантай шығармашылыққа қатаң тыйым салынды. Сондықтан мұнда көбінесе аудармалы, интернационалды европоцентризм идеялары әкелінді.

Мындаған жылдар аралығында Қазақстан территориясында исламның мәдени – тәрбие ролінің маңызы зор болды. Оның тікелей әсерінен ХХ ғасырдың басында қазақтың дәстүрлі мәдениеті дамыды. Бұл кезеңнің қазақ интеллигенциясы жадизм идеасын – Ресей мұсылмандарының реформаларының қозғалысын тасушылар болды. Оның негізінде саналы, мағыналы түрде оқуға көңіл бөлу принциптеріне сүйене отырып мектептерді (онымен бірге қоғамды да) өзгерту, ол халықты ағартушылыққа, қараңғылықтан білім жарығына апару, жаңа хабардар қоғамды құру және еуропа халықтарымен теңесу. Реформаторлық қозғалыстың негізін қалаушы қырым театры – И.Гаспринский болды. Ш.Құдайбердиев оны өзінің үшінші ұстазым деп атайды.

Рухани – діни мәдениеттің басқа маңызды элементі суфизм болды, ең бірінші кезекте тұлғаның ішкі өзгерісінен Құдаймен рухтың бірігуі идеясынан туындады. Суфизмнің әсерінен ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетінде суфистік бағыттың болуы дәлелдейді. Осылайша, ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының діни өмірінің осындай екі ерекшелігі болды. Қазақстанда түркі тілімен қатар араб және парсы тілдерін білетін адамдар көп болды. Ислам негізінде және құрылған рухани өмірінің моральды-этикалық нормалары тілмен және тұрмыстық мәдениетімен қазақ этносын қайталанбас және жалғыз болды, оған жалпы адамзаттық өркениет қазынасына жол ашты.

ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясында көптеген жол ұстаушылар және конфессиялар – христиан (православие, католик және протестанттар), иудаизм және буддизм өкілдері өмір сүрді.

«Барлық еңбек ететін Ресей және Шығыс мұсылмандары» үшін Халық Кеңес комиссияларының үндеуі сияқты қызықтырарлық мұсылман сектісінен кейін 1917 ж. 20 қарашадан бастап мұсылмандар өмірінде жаңа кезең басталды. Онда кітапты, мешіттерді бұзу, қызметшілерді қуу және т.б. таныстырылды. Кеңес уақытында ең көп тараған тағылатын кінә пансламизм болды. 20 ж. ондай (панисламист) деп басқа алфавитке ауысуға күмән келтіруші әрбір адамды, 30 – 50 жж. араб графикасы бар кітапты сақтаушылар, 70-80 жж. мешітке барушы қарапайым адамды санады. Дінге қарсы күресті Коммунистік партия «діңсіздермен күресетін одақ» арқылы (Қазақстанда 1925 жылдан бастап пайда болды) жүргізді, ал кейін әр түрлі атеистік ағымдар арқылы жүргізді.

ХХ ғасырдағы қазақ мәдениеті – бұл көптеген тамаша композиторлық мектептер Мұқан Төлебаевтан Ғазиза Жұбановаға дейін, кез-келген театрының сахына сәнін келтіретін опералық әншілер Ермек Серкебаевтан Әлібек Днишевқа дейін, қазақстандық жас суретшілердің ашықтығы және қазақ философтардың ізденістері, Әлкей Марғұланның этнологиялық концепциялары, Алматы архитектуралық ансамблі, Мұқағали Мақатаевтың лирикасы және Асқар Сүлейменовтің эстетикасы және осы үлкен әлемге қол тигізу арқылы тек қазақ мәдениетін тануға болады, басқадай сыртқы штамп емес.

Бірақ бүкіл ұлт бүтіндей өзінің мәдени болашағы туралы сұрақ қойғанда жауабы мағынасыз коллективті терминмен анықталатын бұлыңғырлыққа тіреледі.