Х тарау ҚАЗАҚСТАН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА

 

Дәріс жоспары:

10.1. ХХ ғ. басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы;

10.2. 1905-1907 жж. Ресей революциясы мен бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Қазақстанның қоғамдық–саяси дамуы;

10.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс;

10.4. Қазақстандағы ақпан революциясы.

 

 

10.1. ХХ ғ. басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы

 

ХХ ғ. басында Қазақстанның шаруашылық құрылысы екі фактормен анықталады: капитализмнің кең көлемде дамуы және қазақ жерлерін отарлау.

Ресей империясының отаршылдық саясаты барлық әлеуметтік қарама-қайшылықты, аграрлық сұрақта жаппай көшіру қозғалысы белсенді жүргізілді. Ресей империясының жаппай көшуінің жаңа курсы Дала облысы, Түркістан аймағының жергілікті билік органдары жағынан қандай да құқық регламентациясыз этникалық және әлеуметтік топқа қарамай, барлығын көшіруге еркіндігін қабылдады. Қазақ халқының қатігездікпен және заңсыз түрде жерлерін тартып алу нәтижесінде казактардың жер иеленуі күшейіп, сол жерлердің көлемі үлкейе берді.

Ресейдің Қазақстандағы аграрлық саясатының жаңа кезеңі «Столыпин реформасын» жүзеге асыру болып табылады, ал ол орыс шаруаларының дайындауымен қауышынан шығу және жаппай көшіру саясатын күшейту жолымен ауыл шаруашылығының қайта өзгеруіне негізделген. Көшірілгендер үшін көмек жүйе құрылған. Бастапқыда көшірілген орыс шаруалары отбасының әрбір мүшесіне 30 десятина жер алды, сосын 15 десятинадан, ал ХХ ғ. басында 10 десятина жер.

Орыс шаруаларын Қазақстанға көшіру жергілікті халықтың жерін тартып алу жолымен жүргізілді. Егер 1906-1912 жж. қазақтардан 17 млн десятинадан астам жер тартып алынса, 1917ж.-45 млн. десятинадан астам алынды, яғни бұл аймақтық жалпы жердің ауданының 20% -ын құрды. Осыдан көшірілмелі жердік фондтар құрыла бастады.

Н.Е. Бекмаханованың есептеуінше ХХ ғ. басында проваславиелік халықтың жылдық өсімі 2,7 % құрады, ал қазақтарда–1,5%. Жалпы алғанда, Қазақстанда табиғи өсім деңгейі төмен болып қала берді (1907-1916 жж.-15,3%.) және империя бойынша орташа өсімге орын берді -15,6%. Біріннші дүниежүзілік соғыстың алдында Қазақстан халқының жалпы саны 1897 ж. салыстырғанда біраз өсті және демографтардың берген мәліметтері бойынша 5,4 млн адамды құрады.

ХХ ғ. басында капитализмнің дамуы тауарлы-ақшалық қатынасты күшейтумен және банктік капиталды құрумен байланысты. Қазақстанда кредиттік жүйе, кредиттік жаңа формалары және капиталистік кредит құртыла бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыстың басында, қазыналықты санамағанда қарапайым банктік операцияларды және 345 кредиттік пен соттық жинақтық серіктестіктерді жүзеге асыратын 44 банктік мекемелер қызмет атқарды. Қазақстан территориясында негізгі банк Мемлекеттік банк болды, сонымен қатар қалалық қоғамдық банктер жұмыс істеді, ал жинақтық кассалар үлкен дамуға ие болды. Революцияға дейінгі Қазақстанда негізінде өндірістің екі түрі дамыды –тау кең өндіру, тау–кең заводы, ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдеу өндірісі. Ғасырдың басында аймақта берілген өндіріс бойынша 7297 жұмыс күші бар 690 кәсіпорын болды. Жалпы Ресейлік 15% шамасында құрайтын алтын өндіру дамыды. Екібастұзда, Қарағандыда, Саранда көмір орындары жетілдірілді. Батыс Қазақстанда, Орал-Ембі аудандарында мұнай өндірді, онымен «Батыс Орал мұнай қоғамы» және «Орал-Ембі қоғамы» айналысты, және олардың негізгі капиталы 36 млн сомды құрады. Бұлардың көбісі шетел кәсіпкерлерінің қолында қалды.

Мал шаруашылық шикізатымен және пайдалы қазбалармен бай Қазақстан бірте-бірте Ресейдің ірі рыногына айнала бастады, бұнда темір жол құрылысы маңызды рөл атқарды. Өтімнің негізгі магистралы 1656 км. Ұзындығымен Оренбург-Ташкент теміржолы болды. Темір жолдың құрылысы ауыл шаруашылық тауарларының өсуіне, өндірістің дамуына, ал ең бастысы аймақтағы жұмыс қорларының қалыптасуына себеп болды.

1913 жылы жұмысшылар саны 75 мың адамды құрады. Аймақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр болды. Жұмыс күні 14-16 сағатқа созылды, төменгі жалақы, көптеген салықтар болды. Бірақ ең ауыр жағдайда қазақ жұмысшылары болды, оларда кәсіби біліктілігі болған жоқ, және ең ауыры төменгі ақылы жұмыстарды орындады. Осының бәрі жұмысшыларды өздерінің әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларының жақсаруына күреске итермеледі.

 

 

 

10.2. 1905-1907 жж. Ресей революциясы мен бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Қазақстанның қоғамдық–саяси дамуы

 

Ресейдегі 1905-1907 жж. бірінші буржуазия-демократиялық революцияның басы Қазақстандағы жұмысшы қозғалысының дамуын жаңа кезеңге итермеледі. Осы жылдары ұйымдар кәсіби одақ құрды. Оның ішіндегі ірісі Оренбург-Ташкент темір жолының темір жолшыларының кәсіподағы болды. Бұл жылдары Ресейдегі революциялық үдірістерге ұқсас, жұмысшылардың ірі экономикалық және саяси сөз сөйлеулері болды. 1905 жылы желтоқсанда Өспен мыс–кен орнында қарсыласқан 300 жұмысшының ішінде 265-і қазақтар болды, бұнда П.Топорнин, А.Байшағыров басқарған орыс-қырғыз одағы құрылды. Жұмыскерлердің төңкерісі Спасскідегі мыс балқыту заводында, Қарағандыда, Орал, Ақтөбе, Верный кәсіпорындары қатарында болды. Онда жұмысшылар жұмыс жағдайын жақсартуға, еңбек ақыны көтеруді, жұмыс күнін 8 сағаттық қылуды талап етті.

Бүкіл халықтың сөз сөйлеуде ұлттық интеллигенттері А.Байтұрсынов, А.Бөкейханов, Б.Қаратаев және т.б. рөлі бөлінді, яғни ерекше болды. 1906 жылы ақпанда Семейде өткен қазақтардың съезінде олар талаптардың қатарын тізді: аймаққа көшіруді тоқтату, Қазақстанның барлық жерін жергілікті халықтікі екенін мойындау, діни сенімдердің еркіндігі мен тілдердің теңдігі, ана тілді білім алуды дамыту.

1905-1907 жж. революция кезеңінде саяси белсенділікті арттыруда Мемлекеттік Думаға сайлау үлкен роль атқарды. Қазақстаннан сәйкесінше 9 және 13 депутат таңдалды, олардың ішінде қазақ ішінен де депутаттар болды. І Мемлекеттік Думаға 4 депутат таңдалды, оның ішінде 4 млн қазақ халқынан-4: А.Бөкейханов, А.Бережанов, А.Қалменов, Б.Құлманов ІІ мемлекеттік думаға Қазақстаннан енді 14 депутат болды, оның ішінде қазақ елінен -6; Молда Ш.Қошеғұлов, би Х.Нөрөкенов, адвокат Б.Қаратаев, сот тергеушісі А.Бірімжанов, Сырдария облысынан-хабарлау жолының инженері М.Тынышпаев. Бірақ жалпы алғанда, Қазақстанның жергілікті халқы Думаға сайлану және сайлау құқығынан айырылған.

Қазақ қоғамында пайда болған ұлттық қозғалыстар бірыңғай емес, әртүрлі идеялық саяси ағымдар, ұлттық интеллигенция басшылық еткен бірігулер болған.

Оның басшылығымен редакторы-М.Сералин болған «Айқап» баспа журналы құрылды (1911-1915 жж.). Журнал Қазақстандағы идеялық-саяси ойлардың аграрлы демократиялық бағытын білдірген. Оған Ж.Сейдалмен, Б.Қаратаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин және т.б. серіктестік еткен. Журнал беттерінде басылған мақалаларда аймақтық әлеуметтік–экономикалық дамудағы білім жайлы мәселелер қарастырылған, ел ішіндегі ең бастысы жергілікті халықтың жерлерін тартып алумен байланысты аграрлық сұрақтар басым табылады.

1913 ж. бастап либералды–демократиялық идеяларды білдірген «Қазақ» газетінің қайраткерлігімен байланысты бостандық қозғалысының жаңа этабы басталды. Оған қазақ интеллигенциясының өкілдері: А.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Б.Қаратаев серіктес болды. Өздерінің мақалаларында авторлар аграрлық қатынастарды, жерге деген мемлекеттік меншіктің жойылуы. Және оның қазақтардың меншігіне берілуі жайлы, қазақ халқының мәдениеті, тарихи сұрақтары, білім беру және медицина сияқты мәселелерді қарастырды. Патшалық билеушілер газетті 26 рет жапты, ал А.Байтұрсынов бірнеше рет қамауға алынды.

1910 жылдан бастап жаңа революциялық қозғалыс байқалды. «Атбасар мыс-кені» акционерлік қоғамының жұмысшылары, Қарағанды, Екібастұз, Байқоңырдың көміршілері, теміржол жұмысшылары, Доссор мен Ембі мұнайшылары көтеріліске шықты.

1914 жылы Ресей Қазақстан халқына ауыр жүк болған Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысты. Қазақтарды еріксіз жұмыс істеуге, малдарын, киімдерін, транспорттарын тапсыруға күштеді, жаңа салықтар енгізілді.

Көшіп келген орыс шаруаларының да жағдайы ауырлады. Ол салықтың, бағаның өсуіне қарсы болды.

Өндірістік кәсіпорындарда жұмыс күні 12-14 сағатқа созылды, еңбекақы төмендеді, жұмыс істеу жағдайы төмендеді. Көтерілістерге, митингтерге рұқсат етілмеді, шұғыл әскери жағдай енгізілді, цензура күшейтілді. 1914-1915 жж. жұмысшылар көтерілісімен Екібастұз, Байқоңыр көмір даналары Спасск мыс кені, Оренбург–Ташкент темір жолы және заводтар басып алынды.

Жұмыскерлік, аграрлық, әсіресе ұлттық босату қозғалыстарының дамуы қазақтардың 1916 жылы көтерілісінің алғышарты болды.

 

 

 

10.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс

 

Бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей халқына ауыр қасірет әкелді. Халықтың экономикалық өмір деңгейі күрт төмендеді. Осының бәрі 1916 жылы көтеріліске әкелді.

Көтеріліске себеп болған патшаның 1916 жылы 25 маусымдағы жарлығы, онда орыс емес 19-43 жастағы ер адамдар армияның қара жұмыстарына алынатыны көрсетілген. Есептеулер бойынша, барлығы 400 мың адам шақырылуға тиіс болды. Берілген бұйрық қазақ даласын ауыр жағдайға қалдырды. Мобилизация егінді жинау, малдарды қыстаққа айдау кезінде жүргізілді. Еңбекке жарамды ерлерді мобилизациялау қазақ шаруашылығының экономикалық базасын үзді, сонымен қоса көшіп келгендер үшін жерлерді тартып алу да жүргізіліп жатты.

Бұл барлық жағдайлар Қазақстанның жергілікті тұрғындарын уайымдатты. Ауылдарда және өндірістік кәсіпорындарда жиналыстар өткізілді, онда патша бұйрығына қарсы шығушылар сөз сөйледі, жас жігіттерді патша әскеріне, мобилизацияланудан бас тартуға көндірді. Тылдық жұмыстарға жіберуге қарсы соғыстар тізімдерді жоюдан, канцелярияларды жағудан, ауыл отаршылдарына, полицияға қарсы шығудан басталды. Бірте–бірте ағымдық қарысыласулар Қазақстанның барлық аймағында ұйымдастырылған көтерілістерге айналды және олардың басшылары: Торғай облысында А.Жангилдин мен А.Иманов, Оралда–С.Мендешев пен А.Аймиев, Жетісуде–Т.Бокин мен Б.Әшекееев, Сырдария облысында – Т.Рысқұлов болды.

Бірнеше басқа линияларда Ә.Бөкейханов және басқалары бастаған қазақ интеллигенциясының өкілдері бастады. Қалыптасқан жағдайды дұрыстап бағалап, олар репрессиядан қашу үшін қазақ халқын мобилизациядан жібермеу керек деген шешімге келді. Билік басындағыларға қарсылық көрсетпеу, Ресей үшін соғыс жақсы аяқталғаннан кейінгі жағдайда ұлттық автономияны құру керек деді. Осының нақтылығын 1916 жылы 7 тамызда Оренбургта өткен Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу облысындағы қазақтардың жиналысы дәлелдейді. Жиналыс материалдарында мобилизацияның қазақ халқының шаруашылығына келтірген зияны жайлы айтылды.

Көтеріліс бүкіл аумақты қамтыды және патшалықтың әскери-отарлаушылық және кең көлемді орыстандыру саясатына қарсы әрі белгілі бір дәрежедегі ауылдардың бай-феодалдық басшы топтарына қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалысына ауысты. Көтерілістің басты мақсаты қазақ халқының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы бұдан бұрынғы барлық күресіне қорытынды жасайтын ұлттық және саяси азаттыққа жету болды.

Көтерілістің аса ірі орталықтары Жетісу мен Торғай облыстары болды. Жетісуда қазақтардың съезі өтті, мұнда өкіметке қарулы қарсылық көрсету жөнінде шешім қабылданды. 17 шілдеде Түркістан өлкесінде соғыстық жағдай жарияланды. Мұнда ірі әскери күштерді жеткізу бағытталды және 1916 жылдың қазанында көтеріліс аяусыз басып-жаншылды. Оншақты ауылдар жойылды, 300 мыңнан астам бейбіт тұрғындар Қытайға, Құлжа өлкесіне және Қашғарияға көшіп кетті.

Ұйымдастырылған көтеріліс Торғай облысын қамтыды, бұл көтерілістің басшысы Амангелді Иманов, ханы болып Әбдіғапар Жанбосынов сайланды. Көтерілістің ең шырқау тұсында оған қатысушы жасақтарда 50 мыңдай адам болған. Отрядтарда қатаң тәртіп орнатылды, ұстаханаларда қарулар жасалды. Көтерілісшілердің Торғай қаласын қоршауы сәтсіздікпен аяқталды, себебі мұнда генерал-лейтенант А Лаврентевьтің жазалаушы корпусы келді. Көтеріліс сәтсіздікпен аяқталды, бірақ та ол 1917 жылғы Ақпан револяциясына дейін жалғасты.

1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс Қазақстанда отаршылдыққа және империализмге қарсы бағытталған, Ресей империясын келесі саяси және әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа әкеп соқтырды. 1916 жылғы көтеріліс көрнекті ғалымдардың пікірінше, көптеген халықтардың революциялық көтерілісінің құрамды бөлігі болып табылады.

 

 

 

10.4. Қазақстандағы ақпан революциясы

 

1917 жылы ақпанда Ресейде буржуазиялық- демократиялық революция жеңіп шығып, Патшалық құлады. Қазақстанда революцияны қолдау ретінде көптеген шерулер мен жиналыстар болып өтті. Көптеген қалаларда жұмысшы депутаттары кеңестері пайда болды, көп кешікпей солдаттармен бірікті.

Ақпан революциясының басты өзіндік өзгешелігі елде екі үкіметтілік-буржуазиялық Уақытша үкімет пен Жұмысшы және солдат депутаттарының кеңестері пайда болды. 1917 жылы наурызда облыстан атқарушы комитеттерде жергілікті Уақытша үкіметтің кеңестері құрыла бастады. Қазақстан ұлттық интеллигенциясының өкілдері ретінде Ә.Бөкейханов – Торғай облысында, М. Тынышпаев – Жетісу облысында, М. Шоқай – Түркістан облысының комиссарлары болып тағайындалды. Қазақстанда, сонымен қатар облысты, уездік және Уақытша үкіметті қолдайтын мұсылман комитеттері құрылды.

Революцияның алғашқы күндерінде биліктен патша шенеуліктерін, көптеген облыстардың вице-губернаторларын шеттету туралы шаралар қолданылды және Ресей азаматтардың құқықтарынан кез-келген шектеулерді алып тастады. 1916 жылғы көтерілістің қатысушыларына амнистия жарияланды және осы көтеріліс кезінде жапа шеккен жергілікті тұрғындарға көмек көрсету туралы шешім қабылданды. Бірақ та басты аграрлық сұрақтың шешімін Уақытша үкімет кейінге қалдырып отырды. Мұндай сұрақ ұлттың өзін-өзі билеу құқығы бойынша қарастырылмады, бұрынғы ұлы державалық ұлттың дискриминация іс тәжірибесінің саясаты жалғасты, көші-қон басқаруы сақталды.

Ресейдегі Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының жеңісі Қазақстанда қатарында жұмысшылар, революциялық бағыт ұстанған жастар бөлігі, солдаттар және шаруаларды біріктіретін әртүрлі ұйымдардың пайда болуына әкелді. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: «Верный қаласы мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы» (қара жұмыс істейтін жұмысшылар одағы), «Жаркенттегі жұмысшылар одағы», Түркістан өлкесіне кіретін Қазақстанның Мұсылман еңбекшілерінің одағы (Иттифак) болып табылады. Оқушы жастар өкілдері, ауыл мұғалімдерін және интеллигенцияны біріктіретін 20 шақты ұйымдар мен үйірмелер құрылды, олар: «Жас қазақ» - Ақмолада, жетекшісі С. Сейфуллин; «Жас жүрек» - Спасск зауыты; «Демократиялық оқушы жастар кеңесі» - Омскіде; «Талап» - Петропавлда; «Жанар» - Семейде; «Қазақ жастарының революциялық одағы» - Меркеде Әулие-Ата уезінде, Т. Рысқұлов жетекшілігімен.

Іс жүзінде патша саясатын жалғастыра отырып, Уақытша үкімет Қазақстанда не ұлттық, не аграрлық мәселелерді шеше алмады, және де шешуге де ұмтылмады. Басқа халықтар сияқты қазақтардың өзін-өзі билеуі немесе автономия алу мәселесін күн тәртібіне қоюға тырыспады.

Қазақ либералдық қозғалысының басшылары осы жағдайды ескере отырып жалпықазақтық съезд өткізу жөнінде шешім қабылдады. Қазақстанның барлық облыстарынан жергілікті өкілдер қатысқан бірінші жалпықазақтық съезд Орынбор қаласында 1917 жылы 21-26 шілдеде өтті. Күн тәртібінде 14 мәселе болды: мемлекеттік басқару жүйесі; қазақ облыстарының автономиясы; жер мәселесі; сот; рухани-діни мәселелер; Құрылтай жиналысын шақыру және қазақ облыстарында оның сайлауына әзірлік; бүкілресейлік мұсылман съезі; қазақ саяси партиясын құру және т. б. Бұл съезде қазақтың ұлттық партиясы «Алашты» құру шешілді.

«Алаш» партиясының жетекшілері: Әлихан Бөкейханов–қазақ халқының жалпы - экономикалық жағдайын, мәдениетін, тұрмыс және салтын зерттеген ғалымдардың алғашқыларының бірі; Ахмет Байтұрсынов–лингвист-ғалым, түріктанушы, ағартушы, оқу құралдарының авторы. Қазақ интеллигенциясының басқа да өкілдері: М. Тынышпаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, М. Дулатов, ағайынды Досмұхамедовтар.

«Алаш» бағдарламасы 10 тараудан тұрды. Бағдарламаның негізгі жобасы теңдікті, сөз бостандығын, баспаны, Одақты, жеке тұлғаның бостандығын насихаттайды.

1917 жылы күзде Қазақстанда тағы да бір ұлттық-саяси ұйым «Үш жүз» партиясы пайда болды. Партияның басшысы К. Төгісов болды. Бұл партия социал-революционерлердің саяси платформасын ұстанып, әрмен қарай большевиктермен біріге түсті. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша ол «Алаш» партиясының негізгі оппоненті ролін арқарды. Азамат соғысы кезінде К. Төгісов кеңестік қайраткер ретінде жазаланды. «Үш жүз» партиясы жетекшісінің қаза болуына байланысты партия өмір сүруін тоқтатты.